پونه

خصوصیات گیاهشناسی:

پونه از گیاهان خانواده نعناعیان بوده و نام های دیگر آن نعناع آمریکائی، گیاه پشه و سبزی پودینگ است. گیاهی است از سرده نعناع و تیره لب گلی ها که له شده برگ های آن عطر بسیار زیادی دارد. مصارف شناخته شده آن در آشپزی و شیرینی پزی و در طب سنتی به عنوان آرامبخش و مسکن و نیز در سقط جنین به کار می رود. اسانس آن در صنعت عطرسازی کاربرد دارد و دارای ماده سمی پولِگون است.

پونه گیاهی است علفی و چند ساله که ساقه ی آن استوانه ای بوده و بلندی آن در حدود ۵/۰ متر که برگ های آن تقریباً بدون دمبرگ، سبز تیره، بیضی شكل، نوك تیز، با دندانه و در اثر فشردن بوی قوی اسانس پونه از آن استشمام می شود. در پایه هایی از گیاه كه در آب می رویند. این بو خیلی كم و در مواردی وجود ندارد. گل های آن به رنگ صورتی یا بنفش، به صورت گروهی از گل های كوچك در کنار برگ و ساقه در تابستان ظاهر می شود.

پونه در نقاط و دشت های مرطوب در كنار نهرها و یا داخل جوی ها و چشمه ها و كنار باتلاقها می روید. در اروپا، آفریقای شمالی، حبشه و مناطق مختلف آسیا به طور وحشی می روید. در ایران در مناطق شمالی ایران در مازندران و گیلان در اطراف رشت و در ماسه زارهای غازیان و نقاط مرطوب لاهیجان به طور خودرو دیده می شود. در مازندران نوعی از آن كه پونه آبی است یا نام محلی سرسم خوانده می شود.

شرایط محیط رشد:

گیاهان جنس نعناع را در اکثر نقاط می توان کشت کرد. اما مناطق خیلی سرد برای کشت این گیاه مناسب نیست. مواد و عناصر غذایی فراوان و آب کافی برای رویش این گیاهان ضروری است. چنانچه سطح خاک از برف پوشیده شده باشد، اندام های زیرزمینی در -17 درجه سانتیگراد زنده مانده و فعالیت بسیار خفیفی خواهند داشت. این اندام های قادرند تا سرمای -30 درجه سانتیگراد را هم برای مدت محدودی تحمل کنند. گیاه در دو تا سه درجه سانتیگراد شروع به رویش می نماید ولی درجه حرارت مطلوب برای رویش این گیاهان حدود 10 درجه سانتیگراد می باشد. در آغاز رشد گیاه و تشکیل ساقه ها و برگ های جوان، سرما مناسب نیست و ممکن است باعث خشک شدن آن شود (اگرچه در این مرحله سرمای -8 درجه سانتیگراد را هم می تواند برای مدت کوتاهی تحمل کند). درجه حرارت مناسب به منظور تسریع در رشد و نمو گیاه و همچنین افزایش در تولید اسانس، 18 تا 20 درجه سانتیگراد است. برخی از محققان معتقدند که هر چند در درجه حرارت های بالاتر (22 تا 25 درجه سانتیگراد) مقدار تولید اسانس در گیاه افزایش می یابد، ولی در مقدار منتول اسانس تأثیر منفی داشته و باعث کاهش آن می گردد. 

پونه گیاهی شب کوتاه است و کشت آن در شرایط روز بلند سبب افزایش محصول شده و در سنتز اسانس آن نیز تأثیر مثبت دارد. از این رو همواره توصیه می شود که این گیاه در دامنه جنوبی تپه ها کشت شود. 

این گیاه دارای ریشه های سطحی است که قادر به جذب رطوبت از اعماق زمین نمی باشد، لذا آبیاری مناسب در طول رویش آن ضرورت دارد. این گیاه در طول رویش به حداقل 700 تا 800 میلیمتر بارندگی (آبیاری) نیاز دارد. از این رو باید آن را همواره در مناطقی که از نظر آب غنی اند کشت نمود. گیاهان از 3 تا 4 هفته پس از رویش تا قبل از گلدهی به مقادیر مناسبی آب نیاز دارند و باید تحت آبیاری منظم قرار گیرند. مقدار اسانس تولید شده در پیکر رویشی با مقدار رطوبت خاک رابطه مستقیم دارد، به همین دلیل برای تولید محصولی با کمیت و کیفیت مناسب، رطوبت خاک در طول رویش باید معادل 80 درصد باشد.

علاوه بر آب و نور کافی، مواد و عناصر غذایی مناسب در خاک برای کشت پونه ضروری است و باعث افزایش عملکرد می شوند. خاک مناسب برای کشت این گیاه، خاک لوم شنی حاوی مقدار زیادی مواد و ترکیبات هوموسی است. خاک های چرنوزیوم (خاک سیاه) و پیت با ساختمان مناسب و حاوی مواد و عناصر غذایی کافی، برای کشت آن مطلوب می باشند. باید از کشت آن در خاک های رسی و اشباع از آب و خاک هایی که پی اچ آن بالاتر از 8.5 است، اجتناب نمود. به طور کلی، خاک های اسیدی و زهکشی شده، خاک های مناسبی برای کشت این گیاهان می باشند.

خواص درمانی و کاربردهای صنعتی:

در یونان باستان و در روم قدیم کاربرد داشته و یونانیان برای معطر کردن شراب از آن استفاده می کردند. در کتاب آشپزی رومیان این گیاه را به همراه پونه کوهی و انجدان رومی و گشنیز در بسیاری از دستورهای غذایی بکار می بردند. امروزه مصرف کمی در آشپزی دارد.

هر چند روغن پونه بسیار سمی است، اما مصرف این گیاه بصورت تازه و خشک متداول است. مهاجرین اولیه در آمریکا از پودر خشک شده آن برای دفع حشرات استفاده می کردند. در تاریخچه انجمن سلطنتی لندن خاطرنشان شده است که این انجمن استفاده از پونه را برای کشتن مار زنگی پیشنهاد داده‌است.

مصرف داروئی آن بیشتر برای خاصیت آرامبخشی و رفع سوءهاضمه و روان کننده عادت ماهانه، و گاهی برای تسریع سقط جنین بوده‌است. همچنین کاهش نفخ معده را نیز، از خواص آن ذکر می‌کنند. دم کرده برگ و گل آن در دل درد و آنفلوآنزا مؤثر است. 

پونه از خانواده نعناع است و ترکیب اصلی موجود در این گیاه، اسانس روغنی فرار یا روغن منتول است.

به علاوه در اعضای این گیاه مقداری تانن، مواد رزینی و قند نیز وجود دارد و حاوی مقدار زیادی ویتامین است.

گیاه پونه در فصل گرما می روید، اما سایه روشن را بهتر می تواند تحمل کند.

این گیاه در خاک های مرطوب و غنی از مواد آلی مانند کود برگ به خوبی رشد می کند.

با گیاه پونه می توان یک دم کردهٔ گیاهی فوق العاده تهیه نمود. برای تهیهٔ یک فنجان دم کردهٔ این گیاه، یک قاشق غذاخوری سرخالی از برگ یا گل پونه تازه و یا یک قاشق چای خوری برگ پونه خشک شده را در چای صاف کن درون یک لیوان ریخته و یک فنجان آب در حال جوش را روی آن بریزید. اجازه دهید مدت ۱۰ دقیقه دم بکشد و رنگ چای در بیاید. اگر دوست داشتید می توانید آن را کمی شیرین کنید.

برگ ها و گل های پونه و همچنین ساقه های آن می توانند جایگزین مناسبی برای بسیاری از آنتی بیوتیک ها باشند. این گیاه همچنین بادشکن، معرق، مدر و محرک نیز می باشد.

از دم کرده این گیاه برای درمان سرماخوردگی، زکام، سردردها، مشکلات گوارشی، کم کردن تب خفیف، تسکین گلودرد و برای بهبود نفخ شکم، حالت تهوع، دردهای قاعدگی و بی خوابی استفاده می شود.

پونه را به عنوان تحریک کننده تولید صفرا نیز می شناسند.

تزریق عصاره پونه به موش های آزمایشگاهی نشان داد که این گیاه دارای خواص آرام بخشی خوبی است.

عصاره پونه دارای خاصیت تسکین دهنده درد نیز می باشد.

در محیط آزمایشگاه دیده شد که عصاره پونه در مقابل ویروس تب خال، ویروس آنفلوآنزا، بیماری نیوکاسل و ویروس های مختلف دیگر فعال است.

پونه برای مقابله با بیماری های مانند حالت تهوع و استفراغ، مشکلات و ناراحتی های گوارشی(به طوری که از ترش کردن معده جلوگیری می کند و برای هضم غذا و برطرف کردن سکسکه مفید است)، سرماخوردگی، آنفلوآنزا، آسم، سرفه و سیاه سرفه و گرفتگی بینی سودمند است.

با توجه به خواص ضدمیکروبی که در عصاره و اسانس پونه وجود دارد، می توان از این فراورده ها به عنوان جایگزین طبیعی برای آنتی بیوتیک ها استفاده کرد.

تکثیر:

یکی از روش های تکثیر این گیاهان کشت بذرهای آنها است. بذرهای پونه به خوبی جوانه خواهند زد. همچنین تکثیر از طریق ریشه رُست ها، پاجوش ها و قلمه های ساقه، روش های دیگری برای ازدیاد این گیاهان می باشند.