۱۴۰۰ دهم خرداد

گون

Astragalus ptychophyllus که به فارسی گون نامیده میشود، گیاهی از خانواده بقولات، بومی شیراز می باشد. نیاز های این گیاه عبارتند از نور: زیاد رطوبت: خشک دمای محیط: 21-24 خاک: در زمین های بایر و مزارع

دانستنیهای علمی

شکوفه های فراوان این گیاه زنبور عسل را جذب کرده در نتیجه سبب ازدیاد تولید عسل می گردد. 

گیاه گون را به فرانسوی Astragale و Tragacanthe و به انگلیسی Astragale یا Tregacanth و Milkveteh می نامند. گونه های مختلفی داردكه به صورت درختچه یا گیاهان علفی چند ساله و یكساله می باشند. تعداد گونه های آنها از 200 متجاوز است عموماً در مناطق استپی و كوهستانی ایرانی می رویند و غالب آنها خاردار هستند . در ایران به طور كلی آنها را «گون» نامند و در كتب طب سنتی این گیاهان با نام عربی «محلب العقاب» و «اصابع العروس» آمده است.

خصوصیات - معرفی

گون گونه ای است علفی و چندین ساله با ریشه مستقیم و ساقه های متعدد که طول آنها به 60 سانتیمتر می رسد. برگ های این گیاه مرکب و متقابل است. گل های فراوان آن بذر زیادی تولید می کند. گیاه گون در مدت کوتاهی می تواند حدود یک تن بذر در هکتار تولید نماید. برخی از آنها در تابستان خشک می شود ولی عده ای از بوته ها در پاییز ساقه های جدیدی تولید و حتی در زمستان گل می کند. 

از تعداد زیادی از آنها صمغ كتیرا استخراج می شود كه از لحاظ اقتصادی بسیار اهمیت دارند زیرا كتیرا مورد مصرف دارویی و صنعتی فراوانی دارد. بعضی از این گیاهان به علت جذب مادة سلنیوم از خاك سمی هستند و با پی بردن به وجود سلنیوم در این گیاهان به وجود اورانیوم در محل رویش آنها پی می برند. از نوعی گیاه گون گز خوانسار گرفته می شود كه شرح آن در قسمت مخصوص گز خوانسار در جلدهای دیگر این مجموعه آمده است. اسامی علمی تعدادی از گونهای معروف كه در ایران می رویند به شرح زیر است :

1- Astragalus adscendens Boiss. & Hauss kn. در چهار محال، خوانسار، خوزستان و لرستان انتشار دارد. درختچه ای است كوچك شاخه های آن خوابیده و چتری و برگهای آن 6-4 جفت برگچه دارد. از این درختچه گز خوانسار گرفته می شود كه در بخش گزها شرح داده شده است. از این گون مانند اغلب گونها كتیرا نیز گرفته می شود.

2- گون سفید A.gossypinus Fisch. Var filagineus Boiss ، درختچه ای است با خارهای زرد، برگها دارای 7-4 برگچه بیضی، نوك تیز و در نقاط استپی كشور مانند همدان، كرمانشاه ، كردستان ، بختیاری، بهبان، دامنه های البرز و كرج دیده می شود. از این گونه كتیرای بسیار مرغوبی استخراج می شود كه از كتیراهای سفید مرغوب است.

3- Astragalus acutus Bge ، درختچه ای است بزرگ خاردار و برگهای آن دارای 7-5 جفت برگچه است. این گون در فارسی و در دامنه های مرتفع كوه دنا دیده می شود.

4- A.brachycalyx Fisch درختچه ای است كه در ارتفاعات كردستان دیده می شود. برگهای آن 9-5 جفت برگچه دارد.

5- A.calliphysa Bge درختچه ای است كه در بیابانهای بین یزد و كرمان دیده می شود. گیاهی است خاردار با كركهای سفید، برگهای آن 3-2 جفت برگچه دارد.

6- A.dolius Boiss. & Hausskn دركردستان، اورامان می روید. دارای خارهای بلند و انبوه است و برگهای آن دارای 4 جفت برگچه فاصله دار می باشد.

7- A.glaucacanthos Fisch این گون با نام محلی «اسی گون» شناخته می شود . درختچه ای است كه در كرج، اصفهان، همدان، اطراف یزد و حوالی كرمان دیده می شود. گیاهی است خاردار با خارهای طویل. برگهای آن دارای 4-3 جفت برگچه است.

8- A.kurdicus Boiss. این درختچه در ارتفاعات كردستان و مناطق جنوبی ایران در بوشهر انتشار دارد.

9- A.echidna Bge درختچه ای است در ارتفاعات مركزی شرقی ایران دیده می شود. شاخه های آن قطور، خاردار و برگهای آن دارای 8-6 جفت برگچه است.

10- A. parrowianus Boiss. & Hausskn ، نام آن گون زرد یا زردگون . درختچه ای است با خارهای زرد رنگ و برگهای آن دارای 6-5 جفت برگچه نیزه ای است. این گون اولین بار در ارتفاعات پرو كرمانشاه دیده شده است و نام آن از این محل ناشی می شود . در ارتفاعات زاگرس و ارتفاعات البرز و دره كرج انتشار دارد. از این گون كتیرای زرد استخراج می شود.

11- A.florulentus Boiss. & Hausskn، درختچه ای است كه در ارتفاعات كهكیلویه و در فریدن و چهارمحال انتشار دارد و برگهای آن دارای 10-8 جفت برگچه بیضی و نوك تیز است.

12- A.verus Oliv. كه در كرمانشاه همدان، اورامان و شاهو انتشار دارد.

13- A.gummifer Labill در كردستان و همچنین در سوریه، لبنان و ارمنستان انتشار دارد. بوته ای است چوبی كه بلندی آن تا 5/0 متر می شود. ساقه گیاه خاردار، گلها زرد رنگ و میوة آن نیام است كه آن در یك عدد دانه قرار دارد.

14- A. sarcocolla Dymock از شناسایی این گون در گزارشهای گیاه شناسان ایران ذكر نشده ولی در گزارش گیاه شناسان هندی آن را بومی ایران می دانند.

15- A. pseudoparrowianus Sirj. & Rech. شبیه گون زرد است. نام محلی آن در دامنه های البر «شلال» است.

و دهها گونة دیگر در نواحی جنوب شرقی ایران در بلوچستان، بین شهداد، كرمان، ارتفاعات الوند، ارتفاعات ییلاقات مازندران ، كوه رادكان ، اطراف سمنان، بین نیشابور و مشهد، استان فارس و حوالی لار و ... می رویند. علاوه بر گونه های درختچه ای فوق چندین گونه گون علفی نیز در آذربایجان و سایر نقاط ایران می رویند كه از نظر كتیرا قابل توجه نیستند.

بین گونه های مختلف از نظر تولید محصول،  كتیرا بیشتر از سایرین قابل توجه هستند، از آن جمله: A.gossypinus, A.verus و A.gummifer از نظر كتیرای سفید و A.parrowianus و چند گونة دیگر از جمله A.creticus Lamk. كه در ایران دیده نشده است و همچنین A.pseudoparrowianus از نظر كتیرای زرد.

مشخصات صمغ كتیرا

كتیرا صمغی است كه از ساقة گون گرفته می شود. این صمغ خودبخود و یا معمولاً بر اثر شكافی كه به ساقة گون وارد می شود جاری می گردد و پس از مدت كوتاهی خشك می شود كه آن را جمع آوری كرده و به دو صورت عمده در بازار عرضه می كنند. یك نوع كتیرای زرد است كه مانند تارها و یا نوارهای پیچیده و دودی به شكل است و دیگر كتیرای سفید است كه به شكل پارچةعریضی می باشد و اطراف یا وسط آنها برآمده است.

شرایط نگهداری گون

نور مورد نياز زیاد آبياري و رطوبت خشک دماي مورد نياز 21-24 درجه سانتیگراد خاک مورد نياز در زمین های بایر و مزارع

این گیاه در زمین های بایر و مزارع آیش فلات شمال زاگرس بومی بوده با آب و هوای مناطق نیمه جلگه ای و زمستان های سرد سازگار می باشد. از این رو می توان گفت به اب و هوای متفاوت سازش دارد.

خواص و کاربردهای دارویی و صنعتی

تركیبات شیمیایی كتیرا

كتیرا دارای 15-10 درصد آب، 4-3 درصد مواد معدنی و 3 درصد نشاسته است. كتیرا ماده ای است بی بو كه 70-60 درصد آن را آب حل نمی شود ولی با جذب رطوبت به صورت لعاب چسبنده ای در می آید كه ذرات نشاسته در داخل آن محسوساً دیده می شود. در كتیرا به طور كلی دو نوع مادة مؤثر قابل توجه وجود دارد یكی ماده ای است كه در آب محلول است به نام تراگاكانتین، دوم ماده ای است كه در آب بخصوص آب سر غیر محلول است و باسورین نامیده می شود. تراگاكانتین متشكل است از اورونیك اسید كه به چند مولكول قند آرابینوز متصل است. باسورین شامل گالاكتورونیك اسید متصل به قندهای گالاكتوز و كسیلوز می باشد.

كتیرا از نظر شیمیایی مخلوطی است از تعدادی پلی ساكارید وزن مولكولی كتیرا بالغ بر هشتصد هزار است.

از نظر طبیعت صمغ كتیرا، حكمای طب سنتی اتفاق نظر ندارند. عدة زیادی آن را از نظر گرمی و سردی معتدل و از نظر رطوبت آن را مرطوب و حتی مرطوب تر از صمغ عربی می دانند، ولی عدة دیگری از حكما معتقدند كه طبیعت كتیرا سرد و خشك است . از نظر خواص معتقدند كه كتیرا غلیظ كنندة خون و مواد رقیقه و به طور كلی نرم كننده است وحدت اخلاط و حدت داروهای گرم را كه خورده می شود، تسكین می دهد و معده را تقویت می بخشد، نظر به این خاصیت كتیرا است كه در توصیه های دارویی طب سنتی غالباً آماده است كه داروهای خیلی گرم و شدید با كتیرا خورده شود. كتیرا كمی ملین و مسهل است. مخلوط با لعابها و داروهای مناسب برای زخمهای چشم، دردهای چشم ، و ورم ملتحمه مفید است. مصرف گرد آن نیز در این موارد نافع است و از صمغ عربی در موارد اكتحال مؤثر تر است. اگر كتیرا با شیر تازة بز خورده شود برای بند آوردن خونروی از سینه و سایر اعضای داخلی، سرفه، خشونت سینه و حلق و زخمهای ریه، گرفتگی آواز نافع است و اگر با عسل مخلوط كرده از آن چسب درست كنند و حبها را در دهان نگه داشته و آب آن را فرو برند برای ناراحتی های سینه نافع است. اگركتیرا مخلوط با داروهای مناسب خورده شود برای تقویت روده، تسكین درد كلیه و مثانه، زخم مثانه و مجاری بول مفید است و اگر آن را با مغز بادام شیرین، نشاسته و شكر مخلوط كنند، بسیار چاق كننده و مقوی است . اگر لعابهای مناسب مخلوط به موی مالیده شود از دو تا شدن مو جلوگیری می شود. مقدار خوراك آنها تنها و یا با داروهای مختلفه از 25-5 گرم می باشد.

توجه:

1. از جنس   Astragalus گیاهی به نام Astragalus fasciculaefolius Boiss در ایران بین كازرون ، بوشهر و شیراز و در مسجد سلیمان، خرم آباد، لرستان ، كردستان و در لاوه 80 كیلومتری شمال غرب دزفول دیده می شود.

2. گیاهی است خشبی بلندی آن 100-30 سانتی متر شاخه های آن پوشیده ازكرك مجهز به خارهای دراز و سفید است. برگهای آن دارای 3-2 جفت برگچه بیضی شكل و كمی گوشتی است. از این گیاه مادة شیرینی ترشح می شود كه صادر می شود. این ماده به صورت قطعات زرد قهوه ای كمرنگ، شكننده، بی بو و شیرین و قابل حل در آب و الكل است و شامل ماده ای شبیه گلیسیریزین مادة فعال ریشة شیرین بیان است. از خمیر این ماده برای تسكین دردگوش به طور ضماد استفاده   می شود. و در گشته خانمها از صمغ آن برای صاف كردن صورت استفاده می كردند.

2. گیاه دیگری به نام Astragalus hamosus L از این خانواده در ایران در بندرعباس، جزیرة قشم، كاشان در سیلاخور، شوش، دهلران، سیاه كوه پشت كوه، گرتوند، نیریز فارس، بوشهر و همدان دیده می شود.

گیاهی است یكساله به بلندی 25-20 سانتی متر پوشیده از كرك. برگها دارای 12-10 جفت برگچه، میوة آن نیام به طول 40-20 میلی متر و عرض 3 میلی متر استوانه ای شكل كه در آن 25-20 دانه قرار دارد. این گیاه را با گل بنفشه مخلوط می كنند مسهل خوبی است. گیاه برای ناراحتی اعصاب مفید است ترشح شیر را افزایش می دهد. از نظر كتیرا چندان مورد توجه نیست و مقدار جزئی صمغی شبیه كتیرا از آن گرفته می شود. در شبه صمغی كه از این گیاه گرفته می شود موادتراگاكانت و ساپونین وجود دارد.

نحوه تکثیر گون

مناسب ترین برای روش برای تولید بوته گون در این گونه، تکثیر با بذر است. کشت بذر در این روش، با رعایت اصول کاشت، احتمال زنده مانی بوته ها در داخل گلدان های پلاستیکی وجود دارد. فاصله کاشت بذر گون 50 سانتیمتر مناسب می‌باشد. عمق کاشت بذر، 0.5 تا 2 سانتیمتر است و خاک مناسب رشد گون، خاک حاصلخیز و غنی از مواد معدنی نیاز است.

منابع :

https://deej.kashanu.ac.ir
https://plants.jstor.org/stable/10.5555/al.ap.spec
اطلس گون های ایران ، جلد سوم، دکتر علی اصغر معصومی


 
 
 


گياهان ديگر از همين جنس :
 

هانگ ژی ناخنک

گياهان ديگر از همين خانواده :
 

طاووسی دغدغک لوبیا سنبلی لوپن وحشی یا چندساله

  شیما حسن زاده