خشخاش

خصوصیات گیاهشناسی:

خشخاش، گیاهی است علفی و یکساله که تاکنون بیش از 200 گونه متعلق به گیاه خشخاش یا پاپاور شناسایی شده اند. علاوه بر گونه های متعدد، خشخاش دارای زیر گونه، واریته و فرم های متفاوتی نیز هست. برخی از محققان، آسیا را منشا این گیاه می دانند در حالی که عده ای دیگر معتقدند خشخاش گیاهی مدیترانه ای است. طبق فلور اروپا، خشخاش دارای سه زیر گونه به نام های سومنی فروم و سونگاریکوم (کشت می کردند) و زیرگونه ی وحشی ستی کروم (کپسول کوچکی دارد) می باشد. برای کاشت و تکثیر خشخاش به منظور استخراج مواد موثره مورد انتظار، همواره باید از گونه ها و واریته هایی استفاده نمود که نه تنها نسبت به آفات و بیماری ها مقاوم باشند، بلکه از میوه های زیاد و مقادیر فراوان آلکالویید نیز برخوردار باشند. ارقام انتخاب شده باید ساقه های محکمی داشته باشند، به طوری که با وزش باد روی زمین نخوابند، در غیر این صورت نه تنها گیاهان مقدار بسیار کمی گل و در نتیجه میوه تولید می کنند، بلکه مقدار مواد موثره آنها نیز بسیار ناچیز خواهد بود.

خشخاش دارای ریشه هایی است مخروطی و کم و بیش چوبی که به طور مستقیم در زمین فرو می رود. طول ریشه اصلی این گیاه متفاوت است و به گونه ی گیاه و شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد. طول ریشه به طور متوسط بین 18 تا 20 سانتیمتر و قطر آن 1 تا 2 سانتیمتر است. ریشه خشخاش دارای انشعاب های کمی است و ریشه های جانبی، شبکه بسیار وسیعی از ریشه های ظریف را تا عمق 50 تا 100 سانتیمتری، خاک بوجود می آورند. قسمت فوقانی ریشه قطورتر است و باعث استحکام ساقه می شود.

ساقه، مستقیم، استوانه ای شکل با سطحی صاف و به رنگ سبز روشن است. ارتفاع آن متفاوت است و به گونه ی گیاه و شرایط اقلیمی و محل رویش آن بستگی دارد و بین 50 تا 150 سانتیمتر می باشد. قسمت فوقانی ساقه، انشعاب های بیشتری دارد.

پس از رویش بذرها، برگ های طوقه ای شکل بوجود می آیند. این برگ ها طویل و بیضی شکل هستند و در سطح زمین قرار می گیرند. برگ ها بدون دمبرگ اند و به طور متناوب بر روی ساقه قرار می گیرند. برگ های پایین ساقه بزرگترند که به تدریج به طرف بالا کوچکتر و تخم مرغی شکل می گردند. از زاویه بین برگ ها ساقه ها منشعب می شوند. گل ها در انتهای ساقه های اصلی و فرعی پدیدار می شوند. این گل ها دارای گلبرگ های سفیدی هستند که ناحیه فوقانی آنها به رنگ بنفش تیره یا روشن می باشد. البته، گل ها به رنگ های دیگری مانند قرمز و سیاه نیز دیده می شوند. طول آنها به 6 تا 12 سانتیمتر می رسد.

پس از بارور شدن تخمدان خشخاش، میوه به شکل گرزی توخالی تشکیل می شود. داخل میوه قسمت های حجره مانندی وجود دارد که شکل، رنگ و اندازه ی آنها در گونه های مختلف متفاوت است و از اختصاص های گونه ای به شمار می روند. قطر میوه از 2 تا 3 الی 6 تا 8 سانتیمتر، متغیر است. شکل و رنگ میوه ها نیز متفاوت است و معمولاً به شکل های مختلف و رنگ های سبز روشن و یا آبی (آبی تیره یا روشن) مشاهده می گردد. میوه های سبز و کاملاً رسیده، حاوی مقادیر مختلف ترکیبات آلکالوییدی از نوع آلکالوییدهای حقیقی و متعلق به گروه «فنیل آلانین» (تیروزین) بوده و یا شامل آلکالوییدهایی می باشند که محتوای «فناتترن» هستند.

مقدار کلی آلکالویید در میوه های رسیده متفاوت است و به گونه ی گیاه و شرایط اقلیمی محل رویش آن بستگی دارد و به طور کلی بین 4/0 تا 5/1 درصد است. تاکنون از میوه های کپسولی شکل خشخاش بیش از 25 آلکالویید استخراج شده که مهمترین آنها عبارتند از: «مورفین» (9 تا 10 درصد)، «نارکوتین» (4 تا 5 درصد)، «پاپاورین» (8/0 تا 1 درصد).

از آلکالوییدهای دیگر میوه خشخاش که کم و بیش در صنایع دارویی استفاده می شوند، می توان از «تبائین» (4/0 تا 5/0 درصد)، «کدئین» (3/0 تا 4/0 درصد)، «نارسئین»، «کریپتوپین»، «پزودومرفین» و «لائودانین» نام برد. آلکالوییدهای دیگری نظیر «پروتوپین»، «لائوتوپین» و «لائودانوزین»، به مقادیر بسیار کم از میوه های خشخاش استخراج گردیده اند.

بذرها در اوایل تشکیل در دیواره های حجره مانند میوه جای دارند که با رسیدن و کامل شدن، به تدریج از دیواره ها جدا می شوند و در گرز فرو می ریزند. بذرها در گونه های مختلف به رنگ و اندازه ی متفاوت و معمولاً کروی یا لوبیایی شکل می باشد. رنگ آنها همچنین از سفید تا سیاه متغیر بوده و از اختصاصات گونه ای به شمار می رود. بذر خشخاش معمولاً فاقد آلکالویید بوده و حاوی 40 تا 55 درصد روغن است که این روغن بسیار خوشمزه می باشد و عمدتاً برای پخت مواد غذایی و مخصوص انواع شیرینی مورد استفاده قرار می گیرد. بذرها همچنین حاوی 20 تا 25 درصد پروتئین می باشند. وزن هزار دانه، 3/0 تا 6/0 گرم است.

طول دوره رشد گیاهی که در فصل بهار کشت می شوند، بین 120  تا 160 روز است. دوره رشد خشخاش (از کشت بذرها تا رسیدن و کامل شده میوه ها) به شش مرحله تقسیم می شوند که عبارتند از:

- مرحله اول، مرحله جنین یا خواب بذر: بذرهای خشخاش به مدت 4 تا 5 سال از قوه¬ی رویشی مناسبی برخوردارند، از این رو می توان بذرهای مورد نظر را با حفظ قوه¬ی رویشی تا مدت مذکور در مکان های مناسب نگهداری نمود.

- مرحله دوم، مرحله سبز شدن بذر: این مرحله از سبز شدن بذر تا تشکیل برگ های طوقه ای به طول می انجامد. درجه حرارت مناسب برای رویش بذر، 7 تا 8 درجه سانتیگراد است و معمولاً 15 تا 20 روز پس از کشت به تدریج سبز می شوند.

- مرحله سوم، مرحله تشکیل برگ های طوقه ای: گیاه نیز در این مرحله به ساقه می رود. این مرحله طولانی ترین مرحله است و به شرایط اقلیمی مرحله رویش بستگی دارد و معمولاً بین 50 تا 60 روز به طول می انجامد. چنانچه گیاهان در فصل بهار با تاخیر کاشته شوند، (اواسط یا اواخر بهار) این مدت کوتاهتر می شود. میانگین درجه حرارت مطلوب در این مرحله، 12 تا 14 درجه سانتیگراد است. در این مرحله، آبیاری (یا بارندگی) به مقدار متوسط برای گیاهان مطلوب خواهد بود. اگر در این مرحله هوا گرم باشد، برگ ها کوچکتر خواهند شد و دوره رویشی گیاه نیز کاهش خواهد یافت. گیاهان در این مرحله سرما را به راحتی تحمل می کنند، حتی دمای 4- تا 5- درجه سانتیگراد را.

- مرحله چهارم، مرحله طویل شدن ساقه: در این مرحله، نه تنها رشد ساقه کامل می شود و ساقه طول نهایی خود را کسب می کند، بلکه رویش انشعابات ساقه ای نیز آغاز می شود و این مرحله تا تشکیل غنچه و باز شدن گل ها ادامه می یابد. این مرحله حدود 25 تا 30 روز به طول می انجامد و میانگین درجه حرارت مطلوب در این مرحله، 16 تا 18 درجه سانتیگراد گزارش شده است.

گیاهان در مرحله چهارم به آب و مواد غذایی مناسب و همچنین بیش از مراحل دیگر، به ازت نیاز دارند. در این مرحله هوای گرم و خشک و بارندگی های شدید برای رویش گیاهان مطلوب نیست، زیرا بارندگی باعث ریزش گل ها می شود.

- مرحله پنجم، مرحله گلدهی: در این مرحله، نمو گل ها کامل می شود و پس از 4 تا 6 روز گل ها کاملاً باز می شوند و رسیدن میوه ها و کامل شدن بذرها آغاز می گردد. مدت زمان مورد نیاز این گیاه در این مرحله متفاوت است به گونه ی گیاه و شرایط آب و هوایی محل رویش بستگی دارد که معمولاً بین 20 تا 30 روز است. ابتدا ریزش گلبرگ ها آغاز می شود، سپس طی 10 تا 14 روز میوه ی گرز مانند و بذرهای داخل آن به تدریج می رسند. در این مرحله، میوه ها حاوی شیرابه ای می باشند که با تیغ زدن به آنها، این شیرابه به خارج تراوش می کند.

رطوبت کافی و درجه حرارت نسبتاً بالا (18 تا 20 درجه سانتیگراد) سبب تسریع در رشد و نمو گرزها می شود.

- مرحله ششم، رسیدن بذرها و میوه ها: در این مرحله، میوه ها و بذرها، رنگ های ثابت و واقعی خود را می یابند. بذرها پس از رسیدن از دیواره های میوه جدا می شوند و به درون کپسول ریزش می کنند. زمان مورد نیاز در این مرحله متفاوت است و به گونه ی گیاه و شرایط اقلیمی محل رویش آن بستگی دارد و معمولاً بین 15 تا 25 روز است. خاک در این مرحله باید از رطوبت مناسبی برخوردار باشد. با رسیدن و کامل شدن میوه و بذرهای محتوی آن، برگ ها به تدریج خشک و ساقه ها با کم ترین فشار شکسته می شوند. از علائم دیگر رسیدن میوه ها این است که با تکان دادن آن، صدای برخورد بذرها به دیواره داخلی میوه شنیده می شود.

شرایط محیط رشد:

این گیاه را تقریباً در هر اقلیمی می توان کشت نمود. رویش بذر خشخاش در درجه حرارت های پایین نیز امکان پذیر است، به طوری که بذرها در درجه حرارت بین 3 تا 4 درجه سانتیگراد جوانه می زنند. ولی چنانچه خاک از درجه حرارت های بالاتری (7 تا 8 درجه سانتیگراد) برخوردار باشد، رویش آنها سریعتر انجام می پذیرد. به هر حال، بذرها 15 تا 20 روز پس از کشت سبز می شوند. درجه حرارت های بالا (20 تا 25 درجه سانتیگراد) برای جوانه زنی مناسب نیست و موجب اختلال در سبز شدن بذر می شود.

گیاهان کوچک پس از رویش، هیچ گونه آسیبی قادر به تحمل درجه حرارت بین 4 تا 5 درجه سانتیگراد می باشند. این گیاهان در مرحله چهار تا شش برگی، دمای بین 15- تا 20- درجه سانتیگراد را به خوبی تحمل می کنند.

به طور کلی، درجه حرارت های پایین و هوای خنک، برای رشد و نمو خشخاش مناسب می باشد.

خشخاش در طول رویش احتیاج نسبتاً زیادی به تابش نور خورشید دارد. در این زمینه، تحقیقات نشان می دهد که نور نقش عمده ای در افزایش عملکرد کپسول و مقدار آلکالوییدهای آن دارد.

سنتز آلکالوییدهای خشخاش، تحت تاثیر نور و درجه حرارت قرار می گیرد. درجه حرارت های بالا نیز باعث افزایش آلکالوییدهای خشخاش می شود.

آبیاری خشخاش باید با دقت کامل انجام گیرد. زیرا، آبیاری زیاد و همچنین آبیاری در زمان های نامناسب، باعث ابتلای خشخاش به بیماری های مختلف می شود.

گیاهان از بدو رویش تا ساقه دهی، به مقادیر متوسطی آب و همچنین درجه حرارت متوسط (12 تا 14 درجه سانتیگراد) نیاز دارند. در این مرحله، هوای بسیار سرد و بارندگی (آبیاری) فراوان و همچنین هوای بسیار گرم و خشک برای گیاهان مناسب نیست و سبب کاهش عملکرد آنها می شود.

گیاهان در هنگام گلدهی (مرحله پنجم)، به مقادیر کمی آب نیاز دارند. در این مرحله، آبیاری از نوع بارانی مناسب نیست، زیرا باعث ریزش گل ها و عدم گرده افشانی و در نهایت کاهش عملکرد می شود.

در جریان نمو میوه و همچنین رسیدن بذرها، آب کافی باید در اختیار گیاهان قرار گیرد. کم آبی، باعث کوچک شدن میوه و همچنین کاهش عملکرد بذر می شود.

هوای گرم و خشک در مرحله پنجم، باعث افزایش تشکیل «مرفین» می شود و آبیاری زیاد در این مرحله نه تنها سبب کاهش مواد موثره (آلکالوییدهای مختلف) می گردد، بلکه گیاهان را به انواع بیماری های قارچی از جمله سفیدک نیز مبتلا می کند.

خاک های مناسب برای کشت خشخاش، خاک هایی با بافت متوسط (شنی – رسی) یا خاک های شنی با مقادیر مناسب مواد و ترکیبات هوموسی می باشند. خاک های شنیِ زهکشی و غنی از مواد و عناصر غذایی نیز برای کاشت این گیاه مناسب اند. خاک های سنگین رسی، ماسه های بسیار نرم (بادی) و فقیر از عناصر و مواد غذایی و خاک های اسیدی، برای کشت خشخاش مناسب نیستند. خاک هایی که سریع خشک می شوند و سله تولید می کنند و خاک هایی که آب بر روی آنها می ماند و به صورت غرقاب در می آیند، برای کاشت این گیاه مناسب نیستند. گیاه خشخاش در طول رویش به مقادیر مناسبی مواد و عناصر غذایی نیاز دارد.

طوفان ها و بادهای شدید برای خشخاش مضرّند زیرا، باعث جا به جایی خاک و نیز حرکت بذرها و انتقال آنها به نقاط دیگر می شوند.

 pH خاك براي خشخاش، بین 9/4 تا 2/8 ، مناسب است.

خشخاش دوره رویشی نسبتاً کوتاهی دارد. از این رو، در طول رویش برای افزایش عملکرد و بهبود در کمیّت و کیفیت مواد موثره، باید از مواد و عناصر غذایی مناسبی که به آسانی و در مدّت زمان کوتاهی قابل جذب این گیاه باشند، استفاده نمود. از مهمترین عناصر مورد نیاز خشخاش که به راحتی به وسیله ی آن جذب می شوند و نقش قابل ملاحظه ای در عملکرد دارند، می توان از ازت و فسفر نام برد. تحقیقات نشان می دهد که کودهای پتاسیم تاثیر کمی در عملکرد کپسول دارند.

استفاده از کودهای حیوانی، نتایج مطلوبی در عملکرد خشخاش دارد. از آنجا که گیاه خشخاش دوره ی رویشی کوتاهی دارد، هنگام افزودن کودهای حیوانی باید دقت نمود که برای تجزیه و تبدیلِ مواد آلی غیرقابل استفاده به مواد معدنی قابل استفاده گیاه، زمان کافی وجود داشته باشد. به همین دلیل کودهای کاملاً پوسیده که در اوایل پاییز به زمین داده می شود، تاثیر مثبتی در افزایش عملکرد خواهد داشت.

خواص درمانی و کاربردهای صنعتی:

خشخاش یکی از قدیمی ترین گیاهان مورد استفاده بشر است. چنانکه از سنگ نوشته ها بر می آید، قدمت کشت آن به فراتر از چهار هزار سال پیش می رسد. «هیپوکریت» حکیم یونانی، خصوصیات دارویی این گیاه و موارد استعمال آن را برشمرده و ضمناً متذکر شده که در زمان او مواد افیونی استخراج شده از این گیاه به عنوان ماده ی مخدر مورد استفاده قرار می گرفته است.

خشخاش موارد استعمال کلی فراوانی دارد. میوه های گرز مانند (کپسول) خشخاش، شیوه های مخصوصی تولید می کنند. در خرداد ماه با خراش دادن (تیغ زدن) گرزهایی که هنوز به خوبی نرسیده اند، شیرابه های مخصوص سفید رنگی از آنها خارج می شود که خواب آور و مسکن درد هستند. شیرابه ی مذکور حاوی 10 تا 15 درصد آب، 20 درصد مواد قندی و همچنین مقداری اسیدهای آلی نظیر اسید لاکتیک، اسید فوماریک، اسید اگزالاستیک و اسید مکونیک می باشد. اسید اخیر، تنها در بعضی از خشخاش ها یافت می شود که محک مناسبی برای شناسایی خشخاش (ازنظر تیپ شیمیایی) است. شیرابه مذکور همچنین حاوی 10 تا 20 درصد آلکالویید است و چنانچه این شیرابه خشک شود (آب آن گرفته شود)، «تریاک» که ماده قهوه ای رنگ است حاصل می گردد.

از تریاک، اگرچه در تهیه دروهای مسکن استفاده می شود، ولی مصرف این ماده مخدر به طور کلی اعتیادآور بوده و برای سلامتی جسم و روح انسان مضر است. بعضی از کشورها خشخاش را تنها به منظور استفاده دارویی از تریاک، کشت می کنند.

در میوه های رسیده خشخاش چند نوع آلکالویید وجود دارد که صنایع نوین دارویی اکثر کشورها آنها را پس از استخراج برای تهیه داروهای ضد دل درد، تسکین دهنده ی سرفه و مسکن دردهای شدید به کار می برند. از بذرهای داخل گرز خشخاش نیز استفاده های فراوانی می شود. در بعضی از کشورهای اروپایی از این بذرها روغن مخصوصی برای مصارف خانگی و شیرینی سازی استخراج می کنند.

مجارستان بین سال های 1986 تا 1990 ، 4565 تن بذر و 4144 تن گرز خشخاش تولید کرده است. در حال حاضر، در اکثر نقاط جهان – از جمله در کشورهای استرالیا، فرانسه، روسیه، بلغارستان، مجارستان و بسیاری از کشورهای آمریکای لاتین زمین های زراعی وسیعی زیر کشت خشخاش قرار می گیرند.

تکثیر:

کاشت و تکثیر خشخاش به وسیله ی بذر انجام می گیرد. حداقل حرارت لازم برای جوانه زدن آن، 3 تا 4 درجه سانتیگراد است. این حرارت در خاک به شرایط آب و هوایی، بافت و وضعیت خاک بستگی دارد. خشخاش در مناطق خیلی سرد، در بهار و در مناطق معتدل¬ در فصل پاییز کشت می شود. به طور کلی، کشت بهاره خشخاش را می توان از اواسط زمستان (بهمن) تا اوایل بهار (فروردین) انجام داد. معمولاً وقتی امکان کار روی زمین وجود داشته باشد (خاک از حالت انجماد زمستانی خارج شده باشد)، می توان کشت بهاره را آغاز نمود. از آنجا که گیاهان به سرما حساس نیستند، توصیه می شود کشت بهاره خشخاش تا حد ممکن خیلی زود شروع شود. چنانچه هوای مناطقی که خشخاش در آنها کشت شده بسیار سرد باشد، بذرها رویش نمی کنند، ولی از نظر فیزیولوژیکی کاملاً سالم بوده و از قوه رویشی مناسبی برخوردار خواهند بود. با مساعد شدن هوا، جوانه زنی و رویش آنها آغاز می شود.

زمان مناسب برای کشت پاییزه، اوایل پاییز (اوایل مهر تا اوایل آبان) می باشد. در این صورت، گیاهان تا مرحله ی 4 تا 6 برگی به رشد خود ادامه می دهند. پس از پشت سر گذاشتن سرمای زمستان، از اوایل بهار رویش آنها آغاز می شود.

تحقیقات نشان می دهد ماده موثره ی (آلکالویید) گیاهانی که فصل پاییز کشت شده اند، کمیت و کیفیت مناسب تری خواهند داشت.

کاشت متراکم گیاهان در فصل پاییز مناسب است، زیرا سبب افزایش مقاومت آنها به سرما خواهد شد و سرما زیان کمتری به محصول وارد خواهد آمد. بذرها در ردیف های به فاصله ی 35 تا 40 سانتیمتر کشت می شوند. فصل بهار (اواخر فروردین – اوایل اردیبهشت) گیاهان را باید – در صورت نیاز – در طول ردیف ها تنک نمود. تعداد مناسب گیاه در هر متر مربع متفاوت است و به شرایط آب و هوایی و بافت خاک بستگی دارد. به طور متوسط، 30 تا 40 بوته در هر متر مربع و تراکم 300 تا 400 هزار بوته در هکتار، مناسب است.