پیچک صحرایی

پیچک صحرایی یکی از ده گیاه هرز مهم و مسأله ساز دنیا می باشد و از گیاهان هرز خسارت زای باغات، مزارع گندم و محصولات تابستانه به شمار می رود. به طور کلی گیاه هرزی اجباری است و بصورت وحشی یافت نمی شود. پیچک صحرایی گاهی با پیچک هفت بند اشتباه می شود. اگر چه پیچک هفت بند یکساله و کوچکتر است و گلهای آن سبز مایل به سفید می باشند (سبز روشن). علاوه بر آن در قاعده هر برگچه، یک غلاف غشایی یا اوکرانیز دارد ثابت شده که پیچک صحرایی روی ذرت و نیشکر اثر دگرآسیبی دارد. از عصاره آن برای حفاظت از بدن از طریق تحریک رشد رگ های خونی در بافت های آسیب دیده استفاده می شود. این عصاره در شکل تجاری به شکل کپسول فرموله می شود.

گیاه "پیچک صحرایی" یا "نیلوفر صحرایی" یکی از گونه های خانواده نیلوفرسانان و بومی اروپا و آسیا است. این گیاه به صورت علفی، چندساله و بالارونده به ارتفاع 0.5 تا 2 متر بوده و دارای دو واریته می باشد. واریته های آن شامل: 1- Convolvulus arvensis var. anvensis (دارای برگ های پهن) و 2- Convolvulus arvensis var. linearifolius (دارای برگ های کشیده و نیزه ای) است.

گیاهان تیره نیلوفر یا پیچک، بالا رونده و بوته ای بوده و دارای شیرابه ای شیری رنگ می باشند.گلها منظم، دارای پنج کاسبرگ، پنج گلبرگ پیوسته، پنج پرچم و دو برچه با دو تا چهار خانه که در هر خانه یک یا دو تخمک دیده می شود. گلهای این خانواده معمولاً شیپوری و قیفی و رنگ آنها سفید تا صورتی می باشد. میوه آنها غالباً کپسول می باشد. برگه در پیچک صحرایی کوچک بوده و هیچگاه کاسه گل را در بر نمی گیرد.

گیاهچه آن دارای برگ های لپه ای سبز تیره با رگبرگ های قابل رویت و تقریباً این برگ ها قلبی شکل تا گرد می باشند. این برگ ها ده روز پس از جوانه زنی ظاهر می شوند. ولین برگ های حقیقی سه گوش، نوک تیز و در قاعده دارای لوب های عمیق می باشند. گیاهچه از طریق شیار موجود در برگ های پایینی براحتی تشخیص داده می شود. قابل ذکر است که ساقه های جوان حاصل از گیاهان تثبیت شده، برگ های قاعده ای نخواهند داشت.

برگ های آن متناوب ، کشیده و بلند، عموماً سرنیزه ای شکل و نوک تیزند و دارای دمبرگی کوتاه می باشند. رگبرگ های پنجه ای آن از قاعده برگ آغاز شده و در انتهای برگ بصورت متقابل روبروی هم قرار می گیرند. برگ های پیچک در قاعده دارای لوب های پهن می باشند؛ البته شکل برگ بسته به شرایط محیط رشد، از تخم مرغی و مستطیلی تا باریک و تیز می تواند متفاوت باشد. سرنیزه ای بودن برگ ها در شرایط تنش خشکی بیشتر قابل مشاهده است.

ساقه های آن ظریف و پیچنده اند و به سمت راست قیم خود می پیچند؛ و اگر گیاه در کنار قیمی نباشد، ساقه ها به دور خود می پیچند. ساقه ها دارای خطوط برجسته ای روی سطح می باشند. طول آنها ۱۰۰-۳۰ سانتی متر و گاهی بیشتر نیز می تواند باشد.

گل آذین پیچک گرزن و دارای یک تا سه گل می باشد. که گاهی بصورت منفرد روی دمگلی باریک به طول ۵-۵/۲ و عرض ۵/۲ سانتی متر در گوشه برگها ظاهر می شوند. رنگ آنها سفید تا صورتی با خطوطی کمی تیره تر از گلبرگ ها می باشد. عمر گلها یکروز اما تولید آنها پیوسته از ابتدای تابستان تا انتهای فصل رشد به طول می انجامد. طول کاسبرگ ها ۵/۲ سانتی متر و گهگاه کرک های ریزی هم دارند. دو تا از کاسبرگ های بیرونی، مستطیلی و تخم مرغی شکلند و نیز از کاسبرگ های داخلی کوتاه ترند و بعضی از مواقع حاشیه آنها را لایه ای غشایی در بر گرفته است. کاسه گل پس از رسیدن دانه در قاعده میوه باقی می ماند. تخمدان آن آزاد و از دو خانه تشکیل یافته که به دو خامه استوانه ای و باریک منتهی می شود.

نوع میوه در پیچک کپسول تخم مرغی شکل به قطر ۶ میلیمتر و بیشتر مواقع دارای دو حجره می باشد که هر حجره محتوی دو بذر می باشد. نوع کپسول شکوفای خشک است و شکوفایی آن به طریق طولی (شیاری) در وسط برچه ها صورت مِی گیرد که در این حالت به آن لوکولیسید. می گویند.

بذور پیچک خاکستری تا قهوه ای تیره می باشند. این بذور محکم و سخت، سه گوش و تخم مرغی شکل و اندازه هرکدام ۵ میلیمتر می باشد. بذور ۱۵-۱۰ روز پس از گرده افشانی بوجود می آیند که در این هنگام رطوبت آنها حدود 80% است ولی تا دو هفته بعد رطوبت آنها کاهش یافته و به حدود ۱۳% می رسد. در این هنگام پوسته بذر کامل شده و نسبت به آب غیر قابل نفوذ می شود. بذر پیچک پس از خورده شدن توسط پرندگان و عبور از دستگاه گوارش آنها قوه نامیه خود را از دست می دهد ولی اگر توسط پستانداران اهلی خورده شود تا حدودی قوه نامیه خود را حفظ می کند. این بذور پس از دفع توسط گاو و بعد از چهار ماه قرار داشتن در کود گاوی، قدرت جوانه زنی نخواهند داشت. نکته دیگر اینکه بذور پیچک بعد از ۵۴ ماه قرار داشتن زیر آب، ۵۵% آنها قادر به جوانه زنی می باشند. اگر بذور آن به مدت سی دقیقه تا یک ساعت در اسید سولفوریک غلیظ خیسانده و سپس با آب شسته شوند، یا ده دقیقه در آب ۶۰ درجه سانتیگراد قرار داده شوند، درجه جوانه زنی آنها بالا می رود.

پیچک دارای سیستم ریشه ای گسترده ای می باشد و در رشد عمودی به سمت اعماق خاک معمولاً تا عمق ۴۰/۲ متری نفوذ می کند، ولی گاهی اوقات رشد تا اعماق ۹-۶ متری هم وجود دارد. سیستم ریشه ای عمیق و سیع پیچک آنرا رقیبی قوی برای محصولات زراعی در اقلیم های خشک تبدیل کرده است. ریشه ها تقریباً زرد رنگ و ریزوم ها سفید می باشند. ریزوم های پیچک معمولاً از ریشه های 

جانبی منشاً می گیرند و رشد شاخه ها از جوانه های روی ریشه های خزنده ناشی می شود. ریشه اصلی پیچک راست می باشد و ریشه های فرعی فراوانی تولید می کند. ریشه های پیچک علاوه بر نفوذ عمقی زیاد گسترش جانبی زیادی هم دارند و یک گیاه پیچک به کمک همین سیستم ریشه ای قادر است در طی فصل زراعی ناحیه ای به شعاع شش متر را اشغال کند. البته این گسترش به نوع خاک و میزان رطوبت بستگی دارد. مواد ذخیرهریشه به اندازه ای است که گیاه حتی در صورت قطع شدن یا از دست دادن مکرر اندام های هوایی، قادر به باز سازی مجدد خود می باشد. و هر چه عمق ریشه بیشتر باشد، مواد اندوخته ای بیشتری خواهد داشت.

پتانسیل حدکثر سرعت رشد نسبی (Rmax) برای پیچک ۴۴/۲ و میانگین سرعت رشد آن ۳۶/۱ گرم بر گرم در هفته می باشد. این نشان می دهد که سرعت رشد نسبی زیاد یکی از خصوصیات مهم علف های هرز خطر ناکی مانند پیچک می باشد. چون مقدار ماده خشک تولید شده توسط هر گونه گیاهی باید متناسب با منابع مورد استفاده در طی فصل رشد باشد، سرعت رشد نسبی اغلب به عنوان یک شاخص بالقوه در توانایی رقابتی بین گیاهان زراعی و گیاهان هرز استفاده می شود. علاوه بر این همبستگی شدیدی میان شاخس سطی برگ و سرعت رشد نسبی بالقوه وجود دارد. به این صورت که هر چه گیاه شاخص سطح برگ بیشتری داشته باشد، سریعتر رشد نموده و بیوماس بیشتری تولید می کند.

ترکیبات شیمیایی:

از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه پیچک صحرایی وجود مادۀ کونولوولین تایید شده است از گیاه آلکالوئیدی جدا نشده است از گیاه در حدود ۴-۵/۱ درصد مادۀ رزینی به دست می آید که خاصیت مسهلی دارد . در ریشه یا ساقۀ زیرزمینی خشک شدۀ گیاه در حدود ۹/۴ درصد رزین وجود دارد.

از ریشۀ گیاه به عنوان مسهل استفاده می شود.