انجدان رومی

خصوصیات گیاهشناسی:

انجدان رومی بوته ای استوار، سریع الرشد و چندساله است منشأ این گیاه جنوب غربی آسیا گزارش شده است.

انجدان رومی در برخی کشورهای اروپایی در سطوح وسیعی به صورت خودرو می روید. یکی از محققان در سال 1973 رویش این گیاه را در ارتفاعات آلپ گزارش کرد. 

ریشه مخروطی شکل این گیاه و طول آن با توجه به شرایط اقلیمی محل رویش، متفاوت و بین 40 تا 50 سانتیمتر است. در سطح ریشه دایره های حلقه مانندی وجود دارد. در سال اول رویش، برگ های طوقه ای تشکیل می شود. این برگ ها در زمستان همان سال بر اثر سرما خشک می شوند.

گیاهان از سال دوم به ساقه می روند. ساقه استوانه ای شکل و کم و بیش منشعب است که از ناحیه¬ فوقانی ریشه منشعب می گردد. ارتفاع این گیاه به بیش از 200 سانتیمتر می رسد. برگ ها متناوب و طول آنها 50 تا 60 سانتیمتر است و دارای غلافی بلند و سطحی صاف (فاقد کرک) و براق هستند. هر برگ معمولاً دارای دو بریدگی است.

گل ها به زنگ زرد، دو جنسی و به طور متراکم روی چترهای مسطح در انتهای ساقه های اصلی و فرعی پدیدار می شوند. هر چتر دارای 5 تا 15 انشعاب کوتاه است.

میوه فندقه دو قسمتی (شیزوکارپ) و رنگ آن زرد تیره یا قهوه ای روشن است. وزن هزار دانه آن سه تا چهار گرم است.

ریشه و اندام های هوایی این گیاه دارای اسانس می باشند. مقدار اسانس در اندام های مختلف متفاوت است. مقدار آن در ریشه تازه بین 5/0 تا 1 درصد است. در حالیکه در میوه های سبز و ساقه های جوان 15/0 تا 45/0 درصد، در برگ ها 8/0 تا 24/0 درصد و در میوه های کاملاً رسیده مقدار آن بین 8/0 تا 5/1 درصد می باشد.

این گیاه شش تا هشت سال عمر می کند و فقط سه تا چهار سال بازدهی اقتصادی دارد. زیرا، با گذشت عمر این گیاه از تعداد برگ ها و ساقه های جوان کاسته می شود، ریشه ها به تدریج  توخالی و پوک گشته و کیفیت دارویی آن به شدت کاهش می یابد. بذرهای آن تا دو سال از قوه رویشی مناسبی برخوردارند. در سال اول رویش فقط برگ های طوقه ای تشکیل می شود. در سال دوم، اواخر اردیبهشت به ساقه می روند. اولین گل ها اوایل خرداد تشکیل می شوند و گلدهی تا اواخر تیرماه ادامه می یابد.

میوه ها به طور غیریکنواخت و از اواخر مرداد می رسند و پس از رسیدن به اطراف پراکنده می شوند.

شرایط محیط رشد:

انجدان رومی را معمولاً در هر اقلیمی می توان کشت کرد. این گیاه به سرما حساس نیست. ولی، برای افزایش عملکرد ریشه و بهبود کیفیت مواد مؤثره آن از مناطق گرم باید استفاده نمود. تحقیقات نشان می دهد اسانس گیاهان مناطق سردسیر از کیفیت مطلوب تری برخوردارند.

این گیاه در طول رویش به لایه های ضخیم خاک و مواد غذایی مناسب دارد.

خاک های با بافت متوسط، مرطوب و غنی از مواد و ترکیبات هوموسی، خاک های مناسبی برای رویش انجدان رومی می باشند. رطوبت مناسب نه تنها سبب تسریع رشد بلکه سبب تسهیل برداشت آن نیز می شود. رطوبت  بیش از حد (خاک های همیشه مرطوب) سبب کاهش مقدار و کیفیت اسانس ریشه می گردد. خاک های سنگین رسی، خاک های سبک شنی و خاک های شور برای کشت این گیاه مناسب نیست. انجدان رومی در طول رویش به آب کافی نیاز دارد. از آنجا که ریشه های این گیاه قادر به جذب آب از اعماق زمین است، لذا برای کاشت آن می توان از زمین هایی استفاده کرد که آب زیرزمینی بالاتر باشد.

«pH» خاک برای انجدان رومی بین 5 تا6/7 مناسب است.

گیاهانی برای تناوب کشت با انجدان رومی مناسبند که تنها خاک را از مواد و عناصر غذایی تهی نکنند بلکه موجبات تخریب بافت خاک را نیز فراهم نسازند.

«بووینول» و «اکتینیت» علف کش های انتخابی این گیاه هستند. از اینرو گیاهانی را برای تناوب کشت باید انتخاب کرد که به این علف کش ها مقاوم باشند (مانند ذرت).

چون بیماری ها و آفات گیاهان تیره چتریان به یکدیگر شبیه هستند بدین جهت، تناوب کشت انجدان رومی با گیاهان این تیره به خصوص شبت، سنبل ختایی، رازیانه، زیره سیاه و انیسون نیست.

استفاده مستقیم از کودهای حیوانی برای این گیاه مناسب نیست از اینرو از این کودها برای گیاهانی که با انجدان رومی به تناوب کشت می شوند می توان استفاده کرد.

قبل از کاشت بذرها یا قبل از انتقال نشاء به زمین اصلی، افزودن 60 ته 70 کیلوگرم ازت در هکتار، 100 تا 120 کیلوگرم اکسیدفسفر در هکتار و 140 تا 150 کیلوگرم اکسیدپتاس در هکتار¬، به عنوان مقادیر پایه، سبب افزایش عملکرد ریشه  و مواد مؤثره آن می شود. چنانچه گیاهان متراکم کشت شده باشند بدیهی است که به مقدار بیشتری موادغذایی احتیاج خواهند داشت. در طول سال دو مرتبه و هر مرتبه 50 تا 60 کیلوگرم ازت در هکتار باید به خاک اضافه کرد. یک مرتبه در فصل بهار و در آغاز رویش گیاهان، مرحله بعد پس از براشت پیکر رویشی (اواخر تیر- اوایل مرداد). در طول رویش در فصل پاییز افزودن 70 تا 80 کیلوگرم اکسیدفسفر در هکتار و 60 تا 80 کیلوگرم اکسیدپتاس در هکتار در فاصله بین ردیف ها نقش عمده ای در افزایش عملکرد دارد.

کاربرد محلول های غذایی مناسب مانند واکسال به مقدار سه لیتر در هکتار یا میکرامید به مقدار 8 تا 12 کیلوگرم در هکتار یا محلول های مشابه نقش عمده ای در افزایش عملکرد ریشه دارد (در چند مرتبه از این محلول ها می توان استفاده کرد).

خواص درمانی و کاربردهای صنعتی:

انجدان رومی یکی از قدیمی ترین گیاهان دارویی و ادویه ای به شمار می رود.

«دیوسکورید» در اوایل قرن اول میلادی در کتاب خود (پنج مقاله) نام «لیگستیون» یا «لیبیستیکون» را برای آن انتخاب کرد. از قرن دوازدهم اسانس موجود در پیکر رویشی و ریشه¬ این گیاه نزد مردم و برای مصارف دارویی به کار برده می شد.

نام «لویستسکوم» از کلمه لاتین «لاوار» به معنی تمیزکننده و شوینده گرفته شده است که حاکی از خاصیت درمانی این گیاه است.

پیکر رویشی و حتی مزه و بوی این گیاه شباهت زیادی به کرفس دارد.

ریشه، میوه، برگ ها و حتی پیکر رویشی انجدان رومی خاصیت دارویی دارند. همچنین از اسانس ریشه این گیاه در صنایع نوشابه سازی، غذایی و کنسروسازی استفاده می شود.

در فارکوپه های معتبر مواد مؤثره ریشه انجدان رومی به عنوان موادی مدر معرفی شده اند.

مردم بعضی از کشورها از ریشه انجدان رومی برای رفع مشکلات مربوط به سوء هاضمه استفاده می کنند. از دم کرده ریشه به عنوان ماده ای مدر و تمیزکننده کلیه ها و در صنایع داروسازی از عصاره الکلی آن برای معالجه بیماری سنگ کلیه و مجاری ادرار استفاده می شود.

در حال حاضر در بعضی از نقاط جهان از جمله در کشورهای آلمان، آمریکا، مجارستان، چک و اسلواک زمین های زراعی وسیعی برای کشت انجدان رومی اختصاص داده شده است.

اسانس ریشه از کیفیت بهتری برخوردار است. 70 درصد مواد تشکیل دهنده اسانس را «فتالیدها» و «ترپنوئیدها» مانند «ان بوتیلیدن فتالید»، «ان بوتیل فتالید»، «آلفا و بتا ترپینول»، «اوگینول» و «کارواکرول» تشکیل می دهند. همچنین ریشه دارای ترکیبات کومارینی (امبلیفرون، برگاپتن، گزانتوتوکسین و پزورالن)، «کربوهیدرات ها»، «اسیدآنجلیک» و «اسیدستریک» می باشد.

آفات و بیماری ها و مقابله با آنها:

در گذشته تنها به طریق مکانیکی به مبارزه به علف های هرز این گیاه اقدام می شد. با تحقیقاتی که انجام گرفت علفکش های انتخابی مناسبی برای مبارزه با علف های هرز انجدان رومی شناخته شد که در سطوح وسیع کشت مورد استفاده قرار می گیرند. از مهمترین علف کش های انتخابی که با اطمینان می توان علیه علف های هرز این گیاه استفاده کرد عبارتند از : علف کش بووینول و مالوران که از هر یک به مقدار 8 تا 10 کیلوگرم در هکتار می توان استفاده نمود.

زمان مناسب برای کاربرد این علفکش ها اوایل بهار است. در صورت لزوم پس از برداشت بذر نیز می توان استفاده از آنها را تکرار کرد (از این علفکش ها معمولاً از سال دوم رویش به بعد استفاده می شود). در سال اول رویش (اعم از خزانه یا زمین اصلی) هنگامی که ارتفاع بوته ها به 15 سانتیمتر رسید برای مبارزه با علف های هرز از علفکش بووینول به مقدار پنج تا شش کیلوگرم در هکتار بدون هیچ زبانی به محصول می توان استفاده کرد.

پس از کاربرد علفکش بووینول معمولاً نیازی به وجین مکانیکی علف های هرز نیست.

در سال اول، اواسط بهار (اردیبهشت) چنانچه پیکر رویشی گیاهان برداشت شود، رشد گسترش ریشه ها تقویت خواهند شد. در غیر این صورت، ریشه ها پوک و توخالی شده و از ارزش دارویی آنها کاسته می شود.

گیاهان در طول رویش ممکن است تحت تأثیر آفت ها قرار گرفته به بیماری های قارچی مبتلا شوند. معمولاً از اواسط اردیبهشت مبارزه شیمیایی با آفت ها و بیماری های گیاهان یک ساله آغاز می شود. برای مبارزه شیمیایی با آفت ها و بیماری های گیاهان چندساله اردیبهشت ماه زمان مناسبی نیست. از اینرو در، اواخر تیر و اوایل مرداد -پس از قطع ساقه گیاهان به منظور تقویت ریشه- باید مبارزه شیمیایی با عوامل بیماری زای قارچی را آغاز کرد و تا اواخر شهریور هر 10 تا 12 روز استفاده از سموم را تکرار نمود. مهم¬ترین عوامل بیمای زای قارچی عبارتند از: پرونوسپورا که عامل سفیدک داخلی یا دروغی (از خانواده پرونوسپوراسه) است. سفیدک پودری که سبب ضعف سلول ها و فساد آنها می گردد. قارچ لکه برگی که سبب تشکیل لکه های مشخص به رنگ قهوه ای روشن و کم و بیش زاویه های بر روی برگ ها می شود.

فوندانول 1/0 تا 2/0 درصد یکی از مناسب ترین قارچکش های این گیاه است. به منظور تاثیر بهتر قارچکش (اتصال به سطح گیاهان) توصیه می شود که فوندازول با محلول سیتویت 025/0 درصد ترکیب گردد. علیه آفت های انجدان رومی از محلول 1/0 درصد پریمور محلول ب.آی 58 (18/0 درصد)، محلول فلیبول ایی (3/0 تا 5/0 درصد)، محلول لباسید (1/0 تا 15/0 درصد)، و فکتوس اس- پی (3/0 تا 4/0 درصد) و فوسدرین (1/0 تا 2/0 درصد) می توان استفاده کرد.

علیه سن های بدبو (متعلق به خانواده پنتاتومیده) و سوسک ککی می توان از پودر هونگاریاال- زد یا سوین به مقدار 20 تا 22 کیلوگرم به صورت طعمه در خاک استفاده کرد.

تکثیر:

کاشت و تکثیر این گیاه توسط بذر و هچنین به صورت رویشی انجام می گیرد.

زمان مناسب برای کاشت مستقیم بذر در زمین اصلی اوایل بهار (اواخر اسفند، اوایل فروردین) است. عده ای از محققان (4 و 12) کاشت مستقیم را اواخر پاییز مناسبتر دانسته و اظهار می دارند قوه نامیه بذرها پس از طی سرمای زمستان افزایش می یابد. به هرحال در کاشت مستقیم فاصله ردیف ها از یکدیگر 50 تا 70 و عمق بذر یک تا دو سانتیمتر مناسب است. بذر مورد نیاز برای هر هکتار زمین 10 تا 12 کیلوگرم می باشد. در هر متر طول ردیف 70 تا 80 عدد بذر باید قرار گیرد.

در کاشت غیرمستقیم، زمان مناسب برای کشت بذر در خزانه اوایل بهار (فروردین) است. فاصله ردیف ها از یکدیگر 24 سانتیمتر و عمق بذر 1 تا 5/1 سانتیمتر باید باشد. در کشت غیرمستقیم برای هر هکتار زمین به 1 تا 5/1 کیلوگرم بذر با کیفیت مطلوب نیاز است.

زمان مناسب برای تکثیر رویشی انجدان رومی اوایل پاییز (مهر)، یا اوایل بهار، قبل از رویش گیاهان می باشد.

چنانچه انتقال نشاء توسط کارگر صورت گیرد فاصله ردیف ها از یکدیگر 50 تا 60 سانتیمتر و فاصله دو تا بوته از هم 30 تا 40 سانتیمتر مناسب است.

اگر انتقال نشاء با ماشین انجام گیرد، فاصله ردیف ها از یکدیگر 6 سانتیمتر و فاصله دو بوته از هم 30 سانتیمتر مناسب خواهد بود. نشاءها را باید از ناحیه دو تا سه سانتیمتری بالای یقه در خاک قرار داد.

برداشت محصول:

زمان برداشت ریشه به چگونگی رشد و توسعه آن بستگی دارد. معمولاً از سال سوم  یا چهارم به برداشت ریشه اقدام می شود.

در فصل پاییز پس از برداشت پیکر رویشی، ریشه ها برداشت می شوند. گیاهانی که به طریق رویشی تکثیر شده اند دارای ریشه ای سطحی و گیاهانی که تکثیرآنها توسط بذر صورت گرفته باشد دارای ریشه ای مخروطی و کم و بیش عمیق می باشند.

ریشه ها معمولاً 35 تا 60 سانتیمتر در خاک فرو می روند. پس از خارج کردن ریشه از زمین (توسط ماشین برداشت سیب زمینی) آنها را تکان می دهند تا گل و لای آنها جدا شود. سپس ریشه های نازک و همچنین سایر قسمت های پوسیده و نامناسب را از قسمت های موردنظر جدا می کنند. ریشه های برداشت شده را شسته و برحسب ضخامت، آنها را از ناحیه طولی به دو تا چهار قسمت و از ناحیه عرضی به قطعات 10 تا 15 سانتیمتری تقسیم و سپس خشک می کنند.

برای خشک کردن ریشه از سایه یا از خشک کن های الکتریکی می توان استفاده نمود.

دمای مناسب برای خشک کردن ریشه در خشک کن های الکتریکی 40 تا 50 درجه سانتیگراد است.

در صورتیکه هدف از تولید ریشه، استخراج اسانس آن باشد پس از برداشت ریشه آنها را شسته سپس به قطعات کوچکی تقسیم می نمایند، با تقطیر با بخار اسانس ریشه ها را می توان استخراج کرد. از آنجا که وزن مخصوص اسانس ریشه انجدان رومی بیش از آب است و در زیر آب قرار می گیرد باید از ظروف مخصوص جمع آوری اسانس های سنگین استفاده نمود.

مقدار عملکرد ریشه تازه گیاهان سه تا چهار ساله ای که تکثیر آنها توسط بذر و به طور مستقیم انجام گرفته باشد شش تا هشت تن در هکتار می باشد که از پنج تا شش کیلوگرم اسانس استحصال می شود. چنانچه هدف از کشت، اسخراج اسانس از پیکر رویشی گیاهان باشد، پس از خشک کردن پیکر رویشی اسانس آن را باید اسخراج کرد.

در سال اول رویش در فصل پاییز (اوایل مهر) قبل از بروز سرما ساقه گیاهان را از ناحیه شش تا هشت سانتیمتری از سطح زمین باید برداشت کرد. جمع آوری اندام های مذکور زودتر از موعد ذکر شده مناسب نیست زیرا برگ ها از رشد و نمو کامل برخوردار نخواهد شد و عملکرد کاهش می یابد. عملکرد پیکر رویشی چهار تا شش تن در هکتار (وزن تازه) است که از آن دو تا چهار کیلوگرم اسانس استحصال می شود.

گل ها از سال دوم رویش (اواسط تیر) آغاز می شوند و پیکر رویشی گیاهان را به همراه گل ها از ناحیه شش تا هشت سانتی متری سطح زمین می توان برداشت کرد. در این صورت عملکرد پیکر رویشی تازه 10 تا 20 تن در هکتار است که از آن 8 تا 20 کیلوگرم اسانس استحصال می گردد. پس از برداشت پیکر رویشی (در مرحله گلدهی) در صورتی که آب کافی و مواد غذایی مناسب در دسترس گیاهان قرار گیرد از اوایل تابستان (تیر) رشد و نمو برگ ها و ساقه های جوان آغاز می شود و در فصل پاییز (مهر-آبان) مجدداً می توان به برداشت پیکر رویشی انجدان رومی اقدام نمود.

گیاهان از سال دوم رویش، بذر تولید می کنند. مقدار عملکرد بذر 4/0 تا 6/0 تن در هکتار است از آن سه تا 6 کیلوگرم اسانس استحصال می شود (به ندرت به استخراج اسانس از بذر انجدان رومی اقدام می شود).