تاجریزی دارویی

خصوصیات گیاهشناسی:

تاجریزی دارویی در موطن خود گیاهی چند ساله و درختچه ای است و ساقه های آن چوبی می باشد. در مناطق سردسیر، گیاهی علفی و یک ساله می باشد.

منشأ تاجریزی دارویی استرالیا و نیوزلند گزارش شده است و در عرض جنوبی 35 تا 46 درجه جغرافیایی، گسترش دارد. این گیاه، اغلب در حاشیه جنگل ها و سواحل سنگی دریاها می روید. ریشه آن مخروطی است و دارای انشعاب های متعددی است و در شرایط نامناسب انشعاب های (ریشه های فرعی) فراوانی تولید می کند.

ارتفاع ساقه متفاوت بوده و به اوضاع اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد و بین 100 تا 150 سانتیمتر است. ممکن است ارتفاع بعضی از اکوتیپ ها به 200 تا 250 سانتیمتر هم برسد. ساقه مستقیم، استوانه ای شکل و کم و بیش چوبی است. ساقه های جوان حاوی مقدار زیادی آب هستند و مقدار آن به 65 درصد می رسد. برگ ها نیزه ای شکل، متناوب، به طول 35 تا 40 سانتیمتر و به پهنای 20 تا 30 سانتیمتر است. در طول برگ، بازوها و انشعاب های ظریفی دیده می شود. گل ها به طول 20 تا 25 و به قطر 3 تا 5 سانتیمترند. گل ها به رنگ بنفش تیره به صورت مجتمع در یک خوشه متراکم وجود دارند (در هر خوشه، 1 تا 18 گل دیده می شود).

میوه از نوع سته است و از اوایل تشکیل به رنگ سبز، سپس به رنگ لیمویی و وقتی کاملا برسد، نارنجی رنگ دیده می شود. میوه ها حاوی تعداد زیادی بذر می باشند. سطح میوه صاف، براق و کم و بیش بیضی شکل است. 

بذرها به شکل عدس و به رنگ قهوه ای تیره یا قهوه ای روشن است که پوشش آن اسکلروییدی و سخت می باشد. وزن هزار دانه، 2/1 تا 9/1 گرم است.

پیکر رویشی تاجریزی دارویی، به واسطه داشتن «پزودو آلکالوییدهای ترپنویید» (گلیکو آلکالویید) در صنایع داروسازی اهمیت فراوانی دارد. از مهمترین مواد موثره این گیاه می توان از «سولاسونین» و «سولامارگین» نام برد.

هر دو ماده یاد شده تحت عنوان «سولاسودین» نامیده می شوند که از استروییدهای بسیار ارزشمند هستند. مقدار «سولاسودین» در برگ ها 1 تا 7/1 درصد، در ساقه 5/0 تا 1/0 درصد، در میوه کاملاً رسیده 5/2 تا 5/3 درصد است. مقدار مواد موثره در گیاهان جوان، بیش از گیاهان مسن است.

پیکر رویشی گیاه باید از فاصله 35 تا 45 سانتیمتری از سطح زمین، برداشت شوند. 

در این حالت، مقدار متوسط «سولاسودین» در پیکر رویشی، 8/0 تا 2/1 درصد است.

دوره رویشی گیاه به توجه به شرایط اقلیمی محل رویش (اعم از عوامل ادافیک یا کلماتیک) متفاوت بوده و معمولاً بین 220 تا 250 روز است. بذرها تا 5 الی 6 سال از کیفیت رویشی مناسبی برخوردارند و 14 تا 21 روز پس از کاشت شروع به سبز شدن می کنند. رشد اولیه گیاه بسیار کند است و معمولاً پس از 65 تا 80 روز می توان نشاءها را به زمین اصلی منتقل نمود. 30 تا 35 روز پس از انتقال نشاءها به زمین اصلی، رشد گیاه سریع می شود. گل ها به تدریج ظاهر می شوند و از اواخر بهار (خرداد) تا قبل از بروز سرما، همچنان روی گیاه مشاهده می شوند.

از شروع گلدهی تا رسیدن میوه ها، 84 تا 105 روز به طول می انجامد.

شرایط محیط رشد:

دوره رویش تاجریزی دارویی را می توان به دو مرحله تقسیم کرد. در مرحله اول، نیاز نوری گیاه بسیار بالاست و به مقادیر مناسبی آب نیاز دارد. در مرحله دوم، خشکی و گرما را ترجیح می دهد. در صورتی که گیاه در طول رویش با سرما مواجه نشود، نه تنها میوه های بیشتری تولید می کند، بلکه ماده موثره پیکر رویشی نیز افزایش خواهد یافت.

تحقیقات نشان می دهد که تناوب نوری، با مقدار محصول رابطه مستقیم دارد. چنانچه گیاه در مناطق آفتابی کشت شود، عملکرد به شدت افزایش می یابد. نیاز نوری گیاه در شرایط اقلیمی مختلف متفاوت است. گیاهان در طول رویش به طور متوسط به 1000 تا 1500 ساعت روشنایی نیاز دارد.

درجه حرارت مطلوب برای رویش بذر، 15 تا 20 درجه سانتیگراد است، ولی بذرها در درجه حرارت های 20 تا 25 درجه سانتیگراد، رشد سریعتر و مطلوب تری دارند. دمای 10 درجه سانتیگراد برای گیاه مطلوب نیست، زیرا نه تنها در رشد گیاه اختلال ایجاد می کند، بلکه سبب کاهش عملکرد (به مقدار 40 تا 50 درصد) نیز می شود. تاجریزی دارویی قادر به تحمل سرمای طولانی و شدید نیست و بر اثر سرمازدگی، به سرعت خشک خواهد شد. 

البته، گیاهان جوان برای مدت محدودی می توانند دمای 3 تا 4 درجه سانتیگراد را بدون هیچگونه آسیبی تحمل کنند.

مقدار بارندگی سالانه مورد نیاز در طول رویش تاجریزی دارویی،600 تا 700  میلیمتر است. گیاهان مسن که ریشه ای نسبتاً قوی دارند، به سهولت قادر به جذب رطوبت از محیط اطراف و نگهداری آن در پیکر رویشی خود می باشند. از این رو، این گیاه تا مدتی می تواند خشکی را تحمل کند. خشکی های طولانی، باعث ریزش میوه ها شده و رشد گیاه نیز متوقف می کند. در چنین شرایطی، گیاه پس از مدتی خشک می شود. برای کشت تاجریزی دارویی، باید از خاک های سبک یا از خاک های با بافت متوسط استفاده کرد.

گیاهان در طول رویش به آب نسبتاً زیاد و مواد غذایی کافی نیاز دارد.

تاجریزی دارویی را باید با گیاهانی که باعث افزایش مود غذایی خاک شوند، به تناوب کشت نمود. تناوب کشت با غلات، سبب افزایش عملکرد می شود. از آن جا که بیماری های گیاهان تیره بادمجان با یکدیگر مشترکند، تناوب کشت با گیاهان این تیره مناسب نیست.

در صورت وجود و گسترش بیماری های ریشه ای، نباید با گیاهانی مانند آفتابگردان، ذرت، شبدر و یونجه که بیماری های ریشه ای مشابه دارد، در تناوب قرار گیرد.

تاجریزی دارویی، پس از برداشت، مقدار زیادی از ریشه اش را در زمین باقی می گذرد. از اینرو، پس از برداشت و قبل از کاشت گیاهان دیگر، باید این ریشه ها جمع آوری شوند.

دو سال پس از برداشت تاجریزی دارویی، مجدداً می توان آن را در همان زمین کشت نمود.

تاجریزی دارویی برای تسریع در رشد و افزایش عملکرد، به مقادیر مناسبی ازت نیاز دارد. خاکی که تاجریزی دارویی در آن کشت می شود، نباید مواد آلی فراوان داشته باشد. از اینرو، کودهای حیوانی برای آن مناسب نیست و عناصر و مواد غذایی مورد نیاز گیاه را باید به صورت کودهای شیمایی در اختیار گیاهان قرار داد.

اضافه کردن 100 تا 150 کیلوگرم در هکتار ازت، 70 تا 100 کیلوگرم اکسید فسفر و 70 تا 100 کیلوگرم در هکتار اکسیدپتاس به خاک، مفید خواهد بود و در عملکرد پیکر رویشی گیاه و افزایش کمیت و کیفیت مواد موثره آن نقش عمده ای دارد. ازت را اوایل بهار و پس از تسطیح زمین، به خاک می افزایند؛ در حالیکه اکسیدفسفر و اکسیدپتاس را در فصل پاییز هنگام آماده ساختن زمین به خاک اضافه می کنند.

پس از اولین برداشت همراه، آبیاری، باید 40 تا 50 کیلوگرم در هکتار ازت به خاک اضافه نمود.

خواص درمانی و کاربردهای صنعتی:

بیش از چند دهه، از تولید تاجریزی دارویی نمی گذرد. در اکثرفارماکوپه ها از تاجریزی دارویی به عنوان یک گیاه دارویی مهم یاد شده است. پیکر رویشی این گیاه دارای مواد موثره ارزشمندی (از ترکیبات استروییدی) است که از آنها در صنایع داروسازی، استفاده های مختلفی می شود، به طوری که این مواد در ساخت بعضی هورمون های جنسی و هورمون آدرنالین استفاده می گردد. مواد موثره تاجریزی دارویی، در ساخت مواد دارویی ضد تومور، ضد تورم و نیز تهیه و ساخت داروهای ضد بارداری مورد استفاده قرار می گیرد. از مواد فعال این گیاه نیز داروهایی برای مداوای بیماری های مربوط به قلب، گردش خون و بیماری هایی مربوط به سیستم عصبی استفاده می شود. این مواد اثر ضد باکتریایی دارند و باعث کاهش فشارخون نیز می شوند.

در اکثر نقاط جهان، از جمله در کشورهای روسیه، رومانی، لهستان، مصر، هند، مکزیک، کوبا، مجارستان و ... زمین های زراعی وسیعی زیر کشت تاجریزی دارویی قرار می گیرد.

تکثیر:

کاشت و تکثیر تاجریزی دارویی به وسیله بذر و به دو روش مستقیم و غیرمستقیم صورت می گیرد. برای افزایش قوه نامیه بذرها، باید آنها را یک تا دو روز در درجه حرارت محیط در آب خیساند.

کشت مستقیم: در بعضی کشورها، برای تکثیر این گیاه، از روش کشت مستقیم بذر در زمین اصلی استفاده می شود. در کشت مستقیم، رویش بذرها همواره با تأخیر همراه است و آتها اواسط اردیبهشت ماه سبز می شوند. رشد اولیه گیاهان نیز کند و آهسته است و علف های هرز به سرعت رشد می کنند و تمام سطح مزرعه را می پوشانند. چون مبارزه با این علف ها هزینه ی زیادی را در بر دارد، از روش مستقیم کشت کمتر استفاده می شود.

کشت غیرمستقیم: اگرچه تکثیر تاجریزی دارویی به روش غیرمستقیم هزینه ی زیادی را در بر دارد، ولی از اطمینان بیشتری برخوردار است. بذرها را در زمان مناسب در خزانه زیر پلاستیک که فضای آن توسط گرم کن های مخصوصی گرم می¬شود، کشت می کنند.

برای هر هکتار زمین به 40 تا 50 هزار نشاء نیاز است. این مقدار نشاء، از 80 تا 100 متر مربع فضای زیر پلاستیک به دست می آید.

در صورتی که کارگر به تعداد کافی باشد، بهتر است بذرها ابتدا داخل جعبه کشت شوند و پس از 2 تا 3 برگی شدن، به زمین گلخانه منتقل گردند (با فاصله) تا ریشه قوی و مناسبی تشکیل شود. پس از 50 روز (اواخر فروردین یا حداکثر اوایل اردیبهشت) که ارتفاع نشاءها به 10 تا 15 سانتیمتر رسید و ساقه ها کم و بیش بنفش رنگ شدند، باید آنها را به زمین اصلی منتقل نمود. هر گیاه در زمین اصلی، به فضایی به اندازه 25/0 تا 3/0 مترمربع نیاز دارد که با رعایت فواصل ذکر شده، مساحت مذکور برای هر گیاه حاصل می شود.

در کشت مستقیم، اوایل فروردین برای کاشت زمان مناسبی است. در این صورت، فاصله ردیف ها از یکدیگر 70 سانتیمتر و فاصله دو بوته در طول ردیف 40 سانتیمتر خواهد بود.

در کشت غیرمستقیم، اوایل اسفند بذرها را در ردیف هایی به فاصله 10 تا 15 سانتیمتر در خزانه های زیر پلاستیک کشت می کنند. در این صورت، عمق 5/0 تا 1 پلاستیک و به 2/0 تا 5/0 کیلوگرم بذر با کیفیت مطلوب، نیاز است.

اواخر فروردین (حداکثر تا اوایل اردیبهشت)، نشاءها را به زمین اصلی منتقل می کنند. فاصله ردیف ها در زمین اصلی 70 سانتیمتر و فاصله دو بوته در طول ردیف، 40 سانتیمتر مناسب است. در برخی از کشورهای، نشاءها را به صورت دو قلو (40-30×50+90 سانتیمتر) در زمین اصلی کشت می کنند.

همانطور که ذکر شد، رشد اولیه تاجریزی دارویی بسیار کند و آهسته است و علف های هرز در این مرحله گسترش چشم گیری خواهند داشت. از اینرو، مبارزه با علف های هرز در طول رویش گیاهان، ضرورت دارد.

قبل از کاشت گیاه استفاده از علفکش ترفلان یا اولیترف به مقدار 5 تا 5/5 لیتر در هکتار، نتایج مطلوبی را در از بین بردن علف های هرز دارد. البته، می توان از علفکش سنسور¬ به مقدار 5/0 تا 4/0 کیلوگرم در هکتار قبل از کاشت گیاه استفاده نمود.

پس انتقال نشاء به زمین اصلی، بلافاصله باید زمین را آبیاری کرد. مقدار آبیاری، به نوع خاک و شرایط اقلیمی منطقه بستگی دارد، ولی بهتر است گیاهان به مقدار 50 تا 60 میلیمتر آبیاری شوند. گیاهان پس از اولین برداشت نیز باید آبیاری شوند (می توان آبیاری همراه با افزودن ازت مورد نیاز که در بخش مواد و عناصر غذایی ذکر شد، انجام داد).

ممکن است گیاهان در طول رویش مورد حمله آفات و عوامل بیماری زا قرار گیرند. لذا، مراقبت از تاجریزی دارویی بر ضد عوامل مذکور، ضروری است. از آفات مهم این گیاه می توان از سوسک سیب زمینی (سوسک کلرادو) نام برد. سوسک سیب زمینی، از خانواده سوسک های آتشین است و لاروها و بالغ های این آفت از برگ این گیاه تغذیه می کنند. برای از بین بردن سوسک سیب زمینی، می توان از محلول 2/0 درصد دیمکرون یا محلول 1/0 درصد اولتراسید استفاده نمود. قبل از اولین برداشت، معمولاً دو بار و پس از برداشت محصول یک بار می توان از محلول های نام برده به صورت محلول پاشی استفاده کرد. از بیماری های مهم تاجریزی دارویی، بوته میری یا پوسیدگی ریشه است که عامل آن قارچ فیتوفترا اینفستنس می باشد. برای مبارزه با این قارچ بیماری زا، می توان از محلول 5/0 درصد اورتوسید در نیمه دوم دوره رویشی گیاه، به صورت محلول پاشی استفاده کرد.