کرفس کوهی

خصوصیات گیاهشناسی:

کرفس کوهی گیاهی چندساله و از خانواده چتریان می باشد. ارتفاع آن 120 تا 200 سانتیمتر، دارای ریشه راست دوکی شکل که در قست فوقانی دارای غده می باشد، برگ ها دارای بریدگی های پنجه ای شکل که در قاعده دارای دمبرگ بلند و بدون، غلاف می باشد.

گل های کرفس کوهی به صورت چترهای زردرنگ بوده که انشعابات 2 تا 8 شعاعی دارد، بذر درشت و صفحه ای شکل به رنگ سبز و قهوه ای مایل به زرد می باشد. وجود سه رگه مشخص در بذر کرفس کوهی قابل مشاهده است، بذر گیاه کرفس کوهی حساسیت زیادی به بیماری دارد، آفات به راحتی پوسته چرمی بذر کرفس کوهی را سوراخ کرده و از آن تغذیه می کنند.

شرایط محیط رشد:

رشد گیاه کرفس کوهی بستگی به میزان و نوع بارندگی منطقه دارد، در سال هایی که بارش بیشتر به صورت باران باشد رشد از نیمه اول اسفند است به خصوص در کوه هایی که در شیب جنوبی واقع شده اند.

سال هایی که بارش به صورت برف باشد رشد با ذوب برف آغاز می شود،. عمر متوسط برگ های گیاه 75 روز می باشد و بعد از آن گل آذین گیاه، ظاهر می شود زمان رسیدن بذرها نیمه های مردادماه است.

رویشگاه طبیعی کرفس کوهی ارتفاعات و مناطق برفگیر زاگرس مرکزی است. به طور کلی حداقل با ارتفاع 2500 متر با بارندگی بیش از 450 میلیمتر و حداقل 60 درصد ریزش های آن بصورت برف باشد حداکثر دمای هوا در دوره رشد 20 درجه می باشد.

رویشگاه این گیاه بر روی خاک های کم عمق تا بسیار عمیق با بافت متوسط تا سنگین که ظرفیت نگهداری آب بالایی داشته و فاقد شوری و قلیائیت باشد،دیده می شود.

موفقيت در زراعت كرفس كوهی بستگی زيادی به چگونگی آماده كردن زمين دارد كه بايد در زمان صحيح و با وسايل مناسب انجام شود. برای تهيه بستر مناسب برای كاشت كرفس كوهی بايد تيمارهای زير را بر روی زمين اعمال نمود:

1- شخم چپ و راست زمين با استفاده از دنده يا شخم با گاوآهن و تراكتور به منظور اصلاح رابطه آب و خاك و از بين بردن علف های هرز 

2- تقويت خاك با استفاده از كودهای شيميایی حاوی تركيبات فسفر (مانند فسفات آمونيوم) و يا با كودهای حيوانی. برای اين كار در شرايط كشت آبی 20 كيلوگرم و در شرايط كشت ديم 10 كيلوگرم كود فسفات دار به ازای هر جريب (1000 مترمربع) توصيه می شود.

3- زدن ديسك يا دنده و سپس ماله به ميزان كافی به منظور خرد كردن كلوخه ها به طور كامل و تسطيح زمين. البته اگر عمليات شخم در شرايط مناسب رطوبتي خاك (گاورو) انجام شود، كلوخه های زيادی ايجاد خواهد شد. به هر حال حذف كلوخه ها نقش مؤثری در جوانه زنی بهتر بذر اين گياه دارد.

4- ايجاد شيارهایی به عمق حداقل 15 سانتيمتری و با فاصله 50 سانتيمتر با استفاده از دستگاه شيار زن. تجربه كشت های انجام شده نشان می دهد كه در اين روش كاشت علاوه بر آبياری راحتتر (در كشت آبی) و يا نگهداری بهتر آب (در كشت ديم) كنترل علف های هرز نيز ساده تر است.

در كشت ديم ممكن است انجام مراحل فوق با محدويت روبرو باشد ولی توصيه می شود تا حد امكان در آماده سازی زمين به موارد فوق توجه شود.

خواص درمانی:

از سالیان دراز کرفس کوهی به علت اثرات ضد درد، ضد التهاب، آرام‌بخش و ضد سرفه مورد استفاده بوده است. همچنین این گیاه دارای اثرات ضد ویروس، ضد دیابت، ضد سرطان بوده و آن را به عنوان عامل پیشگیری کننده از زخم معده مطرح می کنند.

کرفس کوهی در مداوای اضطراب، استرس، انواع اختلالات گوارشی بخصوص بیماری های التهابی روده از قبیل کرون و کولیت و بیماری های روماتیسمی مؤثر است.

بذر کرفس کوهی اشتهاآور است و در مهار رشد تومور معده و محافظت از کبد تأثیر مفیدی دارد. ضمن اینکه استفاده‌ از آن و نیز جوشانده ریشه گیاه کرفس برای درمان علائم آنفلوانزا، سرماخوردگی، سرفه های شدید و تنگی نفس نافع می باشد.

از اندام های گیاه برای رفع معده درد، درمان التهاب مفاصل و روماتیسم و تصفیه خون استفاده می شود. همچنین کرفس کوهی در درمان چربی خون بالا، پرفشاری خون، انواع اختلالات قلبی عروقی و کمردرد کاربرد خوبی دارد.

علاوه بر اثرات دارویی، اسانس موجود در بذور و ریشه گیاه باعث جذب حشرات و تسهیل عمل گرده افشانی، دور نمودن بعضی حیوانات و آفات گیاهی و محافظت در برابر آسیب های ناشی از افزایش گرما می شود.

برگ، ساقه و گل کرفس جهت تهیه فرآورده هایی از قبیل ترشی و شور کرفس کوهی و یا استفاده در پخت برخی از غذاها مثل سوپ و یا همراه با ماست و نیز به صورت پودر خشک برای معطر کردن دوغ قابل استفاده است. متاسفانه برخی از عشایر یا بومیان مناطق دامنه های زاگرس که رویشگاه اصلی این گیاه معطر است، به منظور استفاده از قسمت های مختلف ریشه غده مانند آن، زمینه ریشه کنی این گیاه پرخاصیت را فراهم کرده اند که این شیوه تهدیدکننده حیات و بقای این گونه منحصربه فرد گیاهی شده و باید به شدت از آن پرهیز شود.

در یک پروژه تحقیقاتی اثر عصاره هیدروالکلی کرفس کوهی بر میزان فشار خون مورد بررسی قرار گرفت که نشان داد سبب پیشگیری و کاهش پرفشاری خون می شود. اثرات ضد فشار خون و آنتی اکسیدانی عصاره هیدروالکلی کرفس کوهی بر فشار خون ناشی از دگزامتازون پیشنهاد می شود اما مطالعات بیشتری برای یافتن مکانیسم اثر دقیق این داروی گیاهی مورد نیاز است. در این تحقیق، برای القای فشار خون، دگزامتازون به صورت زیر جلدی به مدت 14 روز بر روی افراد مورد مطالعه تجویز شد که در گروه پیشگیری، تجویز خوراکی عصاره هیدروالکلی کرفس کوهی چهار روز قبل از تجویز دگزامتازون آغاز شد و تا پایان دوره (بین یک تا 18 روز) ادامه یافت و در گروه درمانی، عصاره هیدروالکلی کرفس کوهی از روز 8 تا 14 تجویز شد. دگزامتازون به طور معناداری فشار خون سیستولیک را افزایش داد. تجویز عصاره هیدروالکلی کرفس کوهی، سبب پیشگیری و کاهش پرفشاری خون ناشی از دگزامتازون در گروه های درمانی و پیشگیری شد.

آفات و بیماری ها:

بيماری و آفت خاصی در پايه های سبز شده كرفس كوهی ديده نمی شود ولی پرندگان در اوايل رشد رويشی گياه از اندام های تازه روييده آن تغذيه می كنند. همچنين عمليات وجين علف های هرز برای جلوگيری از ايجاد رقابت در زمان رشد رويشی گياه مخصوصاً در سال های اول ضروری است و از توسعه علف های هرز در مزارع كرفس بايد جلوگيری نمود. لازم به ذكر است كه پخش كود دامی بر روی سطح زمينی كه به زير كشت گياه كرفس كوهی رفته است، در سرعت رشد رويشی گياه در سال های بعد بسيار مؤثر می باشد. لذا توصيه می شود پس از خزان گياهچه های جوان و قبل از شروع دوره سرما، كود دامی به ميزان مناسب بر روی سطح زمين پخش شود.

تکثیر:

برای تهيه بذر مناسب در زمان كامل شدن بذر گياه (مرداد ماه) اقدام به جمع آوری بذر از پايه های قويتر نموده و پس از بوجاری و جدا كردن كاه و كلش، آن را در شرايط مناسب تا زمان كاشت نگهداری می نمايند. بذر خوب بايد دارای قوه ناميه و قدرت جوانه زنی بالا باشد. بذر گياه كرفس كوهی نگهداری شده در شرايط انبار در سال اول به خوبی جوانه می زند ولی در سال های بعد از قدرت جوانه زنی آن كاسته می شود. به نظر می رسد پس از گذشت 3 سال بذر انبار شده اين گياه در بيش از 80 درصد موارد فاقد قدرت جوانه زنی ‌باشد.

به طور كلی بذر کرفس کوهی بايد در محل سرد و خشك نگهداری شود تا قوه ناميه آن از بين نرود. در مواردی كه درجه حرارت و رطوبت محل نگهداری بذر بالا باشد، قسمت اعظم مواد غذایی ذخيره شده در بذر به علت فعاليت و تنفس بيشتر آن مصرف شده و پس از كشت، بذر قادر به جوانه زدن نمی باشد. آفت انباری بذر گياه كرفس كوهی نوعی مگس بذرخوار می باشد كه بايد از فعاليت آن توسط سموم مناسب جلوگيری نمود. اين آفت ذخيره مواد غذایی موجود در بذر را مصرف نموده و به اين ترتيب بذر را فاقد قدرت جوانه زنی می نمايد.

با توجه به اينكه بذرهای جمع‌ آوری شده از پايه های قوی و سالم دارای جنين بزرگتر و مواد ذخيره ای بيشتری می باشند، توصيه می گردد بذر مورد نياز هميشه از گياهان سالم، قوی و شاداب جمع آوری شود. همچنين بذر بسياری از گونه های وحشی پس از بلوغ احتياج به يك دوره استراحت دارد تا تركيبات بازدارنده جوانه زنی با گذشت زمان و در شرايط انبار تجزيه شده و گياه آماده جوانه زنی شود. حال آنكه براساس تجربه های موجود، بذرهای كشت شده كرفس كوهی در سال اول به خوبی جوانه زده و به نظر می رسد كه نيازی به دوره استراحت برای بذر اين گياه نباشد.

بذر گياه كرفس كوهی برای جوانه‌ زدن نياز به دوره سرما‌دهی به منظور خارج شدن از حالت كمون دارد. با توجه به اينكه در منطقه زاگرس مركزی حداقل به مدت 4 يا 5 ماه در سال دوره يخبندان وجود دارد اين فرآيند به صورت طبيعی انجام می شود. بنابراين بذر اين گياه بايد در فصل پاييز و قبل از شروع دوره يخبندان و بارندگي های پاييزه كشت شود.

كشت كرفس كوهی به هر دو صورت مخلوط و تك كشتی امكان پذير است، اما با توجه به مدتی كه طول می كشد تا گياه كرفس كوهی به محصول برسد (حداقل 3 سال) و بدون استفاده بودن زمين در اين مدت، می توان كشت اين گياه را به همراه گياهان دارويي كه زودتر به محصول می رسند و يا گياهان علوفه ای كه امكان برداشت آنها به وسيله دست وجود دارد، انجام داد.

بعد از انجام كشت پاييزه بذر كرفس كوهی، جوانه های گياه در فروردين ماه از زير خاك بيرون می آيند. برگ های اوليه بعد از چند روز كامل می شوند. در اين مرحله ريشه گياه هنوز به حالت دوكی شكل خود نرسيده و عمق آن حداكثر به 5 سانتیمتر می رسد. بعد از گذشت حدود 20 روز برگ جديد را با حاشيه مضرس و بريده بريده می توان ديد. در اين مرحله ريشه گياه، دوكی شكل شده و عمق آن بالغ بر 15 سانتيمتر می شود. در صورتی كه آبياری انجام نشود، رشد گياه از اين مرحله به بعد چندان زياد نبوده و گياه تقريباً در پايان ارديبهشت ماه شروع به زرد شدن می كند. در اين مرحله ريشه گياه بسته به بافت خاك حداكثر 20 سانتيمتر عمق پيدا كرده است.

اگر به زمان رويش كرفس كوهی نيز دقت شود، اين زمان مطابق با شروع زمان ذوب شدن برف ها بوده و تا زمانی كه آب حاصل از ذوب برف ها وجود داشته باشد، اين گياه سبز است و به رشد رويشی خود ادامه می دهد. پس از گرم شدن هوا و با تمام شدن رطوبت سطحی خاك، گياه به گل می رود. در زمان گلدهی برگ های گياه كاملا خشك شده اند.

اما در سال دوم، رشد رويشی گياه كرفس كوهی با ظهور 2 يا 3 برگ شانه ای آغاز شده و تا پايان فصل رويش، ارتفاع اين برگ ها حداكثر به 10 تا 15 سانتيمتر می رسد. در طول سال دوم قطر ريشه گياه به حداكثر يك سانتيمتر و عمق آن با توجه به شرايط خاك حداكثر به 30 سانتيمتر می رسد.

در سال سوم، رشد رويشی گياه كرفس كوهی با برگ های شانه ای آغاز و ارتفاع گياه به حدود 20 تا 25 سانتيمتر بالغ می گردد. در این مرحله اندام غده مانند در قسمت يقه گياه ديده می شود. در اين هنگام می توان با نزديك شدن به پايان رشد رويشي گياه كرفس كوهی، برگ ها و ساقه گياه را از ارتفاع نزديك به يقه قطع كرد و مورد استفاده قرار داد. البته شایان ذكر است اين مراحل از تغييرات محيطی و آب و هوایی و شرايط خاك متأثر شده و ممكن است شرايط رشد رويشی گياه كرفس كوهی در طول سال های اول تا سوم با شرايط فوق الذكر متفاوت باشد.