شوکران کبیر

شوکران گیاهی از زیرتیرهٔ چتری ها از جنس شوکران ها می باشد. در قدیم به شوکران، دوراس تفتی، بیخ کوهی و تفت بیخ هم گفته می شد. به ویژه در جنوب ایران به آن دوراس تفتی گفته می شد که منسوب به شهر تفت یزد است.

شوکران گیاهی علفی و دوساله با ساقه ای صاف و بدون کرک است. گل های آن سفیدرنگ و برگ هایش دارای بریدگی های زیاد است. بیخ شوکران و عصاره برگ و ساقه آن سمی بوده و جنون آور است. بوی آن ضعیف و مزه اش اندک است. از نظر ظاهری با رازیانه همانندی دارد.

شوكران كبیر گیاهى است علفی و دوساله. این گیاه كه همان شوكران معروف قدیم است كه طبق گفته تاریخ به سقراط خورانده شده است، گیاهى است بلند كه تا یك متر و یا بیشتر ارتفاع دارد. ساقه ی آن استوانه اى توخالى و قوى با شاخه هاى منشعب در قسمت فوقانى ساقه بوده که اغلب در قسمت هایى از ساقه بخصوص زیر چتر گل ها لكه هاى ارغوانى بنفش دیده مى شود. برگ هاى آن متناوب و در بعضى قسمت هاى ساقه متقابل، به رنگ سبز تیره با بریدگى زیاد، كمى شبیه برگ جعفرى منتهى با رنگ سبز تیره تر و با بوی قوى سم است. بخصوص اگر این برگ ها را لاى انگشتان بمالند بوى آن خیلى بیشتر مى شود. گل هاى سفید به صورت گروهى مانند چتر در رأس ساقه ی گل دهنده ظاهر مى شوند. میوه ی آن گرد، بسیار كوچك و داراى تعدادى برجستگى با سطح خارجى ناصاف است. تمام اعضاى گیاه سمّى است و سمیت آن در شرایط اقلیم هاى مختلف، متفاوت است. مثلاً شوكران كبیری كه در مناطق شمال اروپا با آب و هوای سرد مى روید، تقریباً سمیت ندارد و یا سمیت آن بسیار كم است. به طورى كه حیوانات آن را به عنوان علوفه مى خورند و خطری برای آنها ندارد. ولى ارقامى كه در جنوب اروپا، آسیا و در ایران با آب و هواى گرم مى روید بسیار سمّى و خطرناك هستند.

شوكران كبیر در ایران در مناطق شمال و جنوب ایران و در سایر مناطق مانند فارس و خراسان مى روید. در شمال ایران در دامنه هاى سنگى پوشیده از درختان سرو كوهى در ارتفاعات  ٢٠٠٠  متر و بالاتر دیده شده است. به طور كلى این گیاه در اراضى سنگلاخ و متروكه و مرطوب مى روید و گل هاى آن معمولاً در تیر و مردادماه سال دوم ظاهر مى شوند.

در چین و هند از گیاه شوكران كبیر در استعمال خارجى براى معالجه ی ناراحتى هاى جلدى و گرفتگى هاى غدد و سرطان استفاده مى كنند. این گیاه را به عنوان داروى ضد اسپاسم، آرام بخش، ضد هاری  و ضد كزاز  مى شناسند. از این دارو به عنوان تریاق یا ضد سم در مورد مسمومیت هاى ناشى از استریكنین به كار مى برند. ولى به هرحال میوه ها، برگ ها و ریشه یا تمام قسمت هاى گیاه سمّى است.

در كتب طب سنتى حكماى ایران چنین آمده است كه شوكران از نظر طبیعت خیلى سرد و خیلى خشك است. از نظر خواص، خیلى مخدّر و مسكر است و از نظر دارویى بیشتر استعمال خارجى دارد. براى استعمال داخلى، با مقدار بسیار كم و با احتیاط تجویز مى شود. مقدار خوراك این گیاه و عصاره ی آبى آن  0.2 گرم است كه عصاره ی آبى را مى توان به صورت حب مصرف كرد. از عصاره ی الكلى و تنطور آن‌ ٣٠ - ١٠  قطره ممكن است در داخل یك پوسیون خورده شود. چون سمّى است در مواردى كه مصرف داخلى آن لازم مى شود، حتما باید زیر نظر پزشك باشد.

شوكران اگر به مقدار بیش از حد مجاز مصرف شود موجب بروز تهوع و سردرد و سرگیجه مى شود. ابتدا عضلات اراده را فلج مى كند، سپس عضلات تنفسى سینه و در آخر عضلات دیافراگم فلج مى شود و حالت اختناق عارض شده و موجب مرگ مى گردد، ولى مقدار كم آن از عوامل مؤثر براى تسكین دردها مى باشد.

معمولا شوكران كبیر را براى درمان اقسام سرطان تجویز مى نمایند و در اقسام تومورهاى خنازیرى نتایج خوب داده است. ضمناً براى كنترل آسم و سیاه سرفه و سرفه هاى شدید و بیشتر اختلالات عصبانى سودمند است. در رفع سل ریه نیز تجویز مى شود. از نظر سایر خواص معتقدند كه اگر خوشه ی دانه بسته ی آن را قبل از آنكه تخم آن كامل و خشك شود گرفته و بكوبند و عصاره ی آن را گرفته در آفتاب خشك كنند، داروى بسیار نافعى است. براى تسكین دردهاى چشم بسیار مفید است.

اگر ضماد آن را بر شكم بگذارند اسهال را قطع مى كند و بر روى هر عضوى بگذارند مانع خونریزى آن مى شود. اگر ضماد یا عصاره ی آن را بر پیشانى بمالند خونریزى از بینى را قطع مى كند.

ترکیبات شیمیایی:

شوکران کبیر حاوی آلکالوئیدهای سیکوتین، متیل کونیسین، کونهیدرین، پسودوکونهیدرین، صمغ، پکتین، رزین، کاروتن، اسید استیک و املاح می باشد. این گیاه خاص مناطق مرطوب، خاک های غنی از مواد غذایی است و به طور عمده در محصولات زراعی چندساله و حاشیه نهرها یافت می شود. آلکالوئید کونین (Coniine)  و ترکیبات مرتبط با آن در تمامی اندام گیاه وجود دارد. مخصوصا در میوه ها (بیش از 3/5%) بیشترین تمرکز را دارد. این آلکالوئید سمی است تا جایی که دیواره درونی میوه را لایه کونین می نامند.

تمامی اجزاء این گیاه سمی هستند. ماده سمی آن Coniin و از خانواده آلکالوئیدها است. پزشکان ایرانی و یونانی از این ماده در قدیم استفاده های داروئی بسیار می بردند. نیم تا یک گرم این سم برای یک انسان بالغ کشنده است. گیاه «نرسیده» و جوان سمی تر از گیاه «رسیده» و بالغ است. تأثیر سم مستقیماً بر روی سیستم اعصاب بوده و پس از عوارضی چون حالت تهوع و لکنت زبان از طریق از کار افتادن سیستم تنفسی عامل مرگ می شود.

شوکران در قدیم برای کشتن محکومین به اعدام مصرف می شده است. نوشیدن جام شوکران توسط سقراط قدیمی ترین مورد ثبت شده در این رابطه است. در یونان باستان، مجازات اعدام بوسیله خوراندن شوکران به طور معمول در مورد اشخاص ذی الحقوق، یعنی کسانی که واجد حقوق مدنی و اجتماعی بودند، به کار گرفته می شد، چراکه مقرر گردیده بود که اعدام این افراد در کمترین زمان ممکن و با کمترین میزان رنج و درد و عذاب صورت بپذیرد. به همین منظور، وقتی شوکران به فرد محکوم به مرگ خورانده می شد، بدن وی به تدریج کرخت و بی حس می گردید و این بی حسی از پا آغاز می شد و چون به قلب می رسید موجب هلاکت فرد می گشت.