سرخدار غربی

سرخدار نام درختی است که از قدیم الایام مورد توجه انسان بوده و شواهد تاریخی نشان می دهد که استفاده از چوب و قسمت های مختلف این گیاه برای درمان بیماری ها در بین مردم مرسوم بوده است. در زمان های گذشته از این گیاه برای معالجه دیفتری، غش و صرع و همچنین به عنوان ماده مغذی قلب استفاده می شده است. از چوب این گیاه نیز در ساخت اسکلت خانه ها، زین و برگ اسب و سایر وسایل جنگی و خانگی ( مانند شانه های چوبی) استفاده می شده است.

نام این درخت از کلمه توکزیک به معنای سم گرفته شده که نشان دهنده سمی بودن این گیاه است. به طوری که در زمان های گذشته برای سمی کردن نیزه های جنگی از مواد سمی حاصل از این درخت استفاده می کرده اند.

تئوفراست حکیم نامدار یونان باستان، در قرن سوم قبل از میلاد مسیح از سمی بودن این گیاه برای اسب و سایر موجودات (مانند موش و خرگوش) مطلع بوده و در نوشته های خود نیز به این موارد اشاره کرده است.

از سال 1945 تحقیقات گسترده ای روی سرخدار انجام شد و محققان به وجود مواد مؤثره ارزشمندی در پوست و برخی دیگر از اندام های سرخدار پی برده و متوجه اثرات فیزیولوژیکی و بیواکتیویتی آنها بر پیکر موجود زنده شدند.

اولین بار در سال 1971 یک دی ترپنوئید به نام تاکزول از پوست این درخت استخراج شد که بعدها به عنوان یک ماده ضد سرطانی مهم، مورد توجه قرار گرفت. در حال حاضر در اکثر مراجع علمی و فارماکوپه های معتبر از چوب، شاخه های جوان و برگ های سوزنی سرخدار به عنوان دارو یاد شده و خواص دارویی آنها مورد تأکید قرار گرفته است. مواد مؤثره این گیاه به عنوان ماده ضدسرطانی بسیار مهم مورد توجه است. تاکزول بدون اینکه تأثیری بر روی سنتز DNA، RNA و پروتئین ها داشته باشد از عوامل بازدارنده تقسیم سلولی است، از این رو هم اکنون داروهایی برای درمان سرطان های خون، ریه، سینه و رحم از این گیاه تهیه می شود.

میوه های فاقد دانه گیاه سرخدار نرم کننده بوده و از آن برای معالجه سرفه و همچنین به عنوان ماده ای ملین استفاده می شود. این میوه همچنین اثر ضد قارچی دارد.

مواد مؤثره استخراج شده از سرخدار به لحاظ اثرات درمانی بسیار ارزشمند، مقدار بسیار کم آنها در پوست، کارایی بسیار مؤثر در درمان سرطان و همچنین ساختمان شیمیایی پیچیده، بسیار گران (هر کیلوگرم معادل 5/1 میلیون دلار) می‌باشد.

از مواد مؤثره سرخدار داروهای مختلفی تهیه و به بازار دارویی عرضه شده است که مهمترین آنها داروی تاکزول (ساخت شرکت بریستول مایرز اسکوئیب آمریکا) و داروی آنزاتاکس (ساخت شرکت ماین فارمای استرالیا) می باشد.

در کشور ژاپن نیز از طریق کشت تعلیقی همه ساله مقادیر قابل توجهی تاکزول تولید می شود. میانگین مقدار مصرف ماده مؤثره تاکزول در جهان در حدود 700 گرم در سال می باشد.

در حال حاضر در برخی نقاط جهان، بعضی از گونه های سرخدار به عنوان درخت زینتی در پارک ها و باغ ها کشت می شوند.

سرخدار غربی یکی از گونه های جنس تاکزوس می باشد. این گیاه، درختی به ارتفاع 10 تا 20 و گاهی 25 متر است، لیکن ممکن است تحت شرایط اقلیمی خاص ارتفاع درختان کوتاهتر (5 متر) نیز باشد. این گیاه از رشد و نمو بسیار کند ولی از طول عمر بسیار زیادی (تا 1500 سال) برخوردار است. ساقه و چوب این گیاه محکم و سطح آن از الیاف ظریفی پوشیده شده است. تاج این گیاه کم و بیش فنجانی شکل است.

برگ ها باریک، بلند به رنگ سبز تیره بوده که سطح زیرین برگ روشن تر از قسمت فوقانی آن است. طول برگ 2 تا 3 سانتیمتر و عرض آن به 2 تا 5/2 میلیمتر می رسد. در قسمت تحتانی برگ، دو شیار به رنگ سبز روشن مشاهده می شود.

گونه های مختلف جنس سرخدار گیاهانی دوپایه هستند که گل های نر و ماده جدا از هم روی گیاه مشاهده می شوند. گل فاقد کاسه و جام است. گل نر دارای 4 تا 12 پرچم متراکم می باشد. گل ماده شبیه یک جوانه کوچک و دارای یک تخمدان برهنه بوده که درون یک اندام پیاله مانند قرار گرفته است. این اندام با رسیدن بذر، حالتی گوشتی (آریل) به خود گرفته و رنگ آن قرمز می شود و نهایتاً به شکل یک میوه بسته در می آید که قسمت فوقانی آن باز می باشد.

سرخدارها گیاهانی سایه پسند هستند و در لایه های زیرین (اشکوب های پایین) جنگل های مرطوب و مه گرفته راش و ممرز سازگاری مناسبی دارد. این گیاه در اوایل رویش (سنین نونهالی) به نور زیاد نیاز نداشته و قادر است با استفاده از حداقل نور، عمل فتوسنتز را انجام دهد. سرخدار برای مدت کوتاهی قادر به تحمل خشکی است.

شرایط اقلیمی، تأثیر عمده ای برکمیت و کیفیت مواد مؤثره سرخدار دارد. نور یکی از مهمترین فاکتورهای اقلیمی است. اگر چه این گیاه در سایه و آفتاب می روید ولی مقدار تاکزول گیاهانی که در سایه می رویند به مراتب بیشتر از گیاهان رویش یافته در آفتاب است. دما نیز نقش مهمی در مواد مؤثره گیاه سرخدار دارد. به طوری که گیاهانی که در اماکن مرطوب و سرد می رویند در مقایسه با مناطق گرمتر، تاکزول بیشتری را در خود ساخته و ذخیره می کنند.

سرخدار تقریباً در هر نوع خاکی می روید ولی خاک های رسوبی حاوی مقادیر فراوان ترکیب های هوموسی و آهکی با «پی اچ» قلیایی، خاک های بسیار مناسبی برای کشت سرخدار است. سرخدار در طول رویش به عناصری مانند پتاس، فسفر و کلسیم به مقادیر فراوان نیاز داشته و وجود این عناصر سبب افزایش تولید مواد مؤثره در گیاه می شود.

سرخدار به سرماهای شدید که مدت آن طولانی باشد، حساس است به طوری که دمای 20- درجه سانتیگراد سبب خشک شدن گیاه می شود.

عده ای از محققین معتقدند که انجام هرس مناسب و به موقع سبب باز شدن میوه ها و فعال شدن جوانه های رویشی که بر روی ساقه های مسن قرار گرفته اند گردیده و در نتیجه موجب تولید ساقه های متعدد می شود.

تکثیر سرخدار به دو روش جنسی (توسط بذر) و غیرجنسی (تکثیر رویشی) امکان پذیر است.