اصولا لغت اقاقيا که ظاهرا از Acacia فرانسوى گرفته شده در فارسى مورد استعمال متفاوتى با عربى و با لاتين آن دارد. از نظر علمى اصولا آکاسيا به گونههاى مختلف درخت يا درختچههايى گفته مىشود که در سنگال و صحراى غربى و مناطق استوايى افريقا و همچنين در جنوب ايران مىرويد و به فارسى به آنها اکاسياى عربى مىگويند و از آن ها صمغ عربى گرفته مىشود. در کتب طب سنتى لغت اقاقيا براى عصارهي غلاف سبز دانههاى اکاسياى عربى به کار برده مىشود؛ اما در فارسى اقاقيا به درختى گفته مىشود که در اغلب مناطق انتشار دارد و در حقيقت آکاسياى کاذب مىباشد که شرح آن در اين مطلب آمده است.
مشخصات
درخت اقاقيا درختى است با گلهاى زيبا و برگهاى آن در بهار بسيار زيبا به رنگ سبز جالبى بيرون مىآيد. درخت اقاقيا از جمله درختان مقاومي است که به منظور زيبا سازي فضاي سبز و کنترل فرسايش خاک و احياي اراضي کشت مي شود و مي تواند مشکل کمبود نيتروژن خاک را نيز مرتفع نمايد .بلندى آن 27 – 10 متر است، خاردار مىباشد. برگها متناوب و دير خزان متشکل از برگچههاى کوچک متقابل شانهاى فرد، بيضى شکل که سطح زير آن سبز خاکسترى و روى آن سبز تيره است. شاخههاى جوان آن شکننده، گلهاى آن که از 6 – 4 سالگى شروع و ظاهر مىشود معمولا هر ساله در اواخر ارديبهشتماه (در مناطق معتدل) بيرون مىآيد. رنگ آن ها سفيد خوشهاى است و اين گل ها بسيارمعطّر مىباشد. ميوهء آن غلافى به رنگ قهوهاى است به طول حدود 8 سانتيمتر وعرض يک سانتيمتر که در آن 12 – 15 دانه گرد پهن نازک قرار دارد و معمولا در آبانماه مىرسد. گل اقاقيا به سبب نوش فراوانى که دارد جاذب زنبور عسل است.
اقاقيا داراى واريتههايى با گل هاى قرمز و ارغوانى نيز مىباشد. تکثير اقاقيا از طريق بذر به سهولت انجام مىگيرد و نهالهاى جوان 3 – 2 هفته پس از کاشت ظاهر مىشوند.
اقاقيا داراى ريشههاى عميق پراکنده و از درختان بسيار مقاوم به خشکى است. بديهى است در مناطق با آب و هواى خشک رشد آن بطئى خواهد بود.
درخت اقاقيا بومى امريکاى شمالى است ولى در تمام نواحى اروپا و آسيا انتشاردارد در ايران نيز عملا در تمام مناطق ايران مىرويد.
اقاقيا حاوي ترکيبي است که در تسکين التهاب غشاء مخاط دهان موثر است. به
همين دليل است که در گذشته از اين گياه براي درمان زخم، زخم دهان و علائم سرماخوردگي استفاده ميشد
ترکيبات شيميايى
در ريشه و پوست و دانه درخت اقاقيا مادهاى به نام روبين و در برگ و گل آن نيز گلوکوزيدى به نام روبىنين است که هر دو مادهء سمّى هستند و به همين علت در مصارف درمانى بايد احتياط شود و از مقدار مجاز خوراک آن تجاوز نشود و زير نظر پزشک مصرف شود. در دانه اقاقيا در حدود 30 درصد مواد روغنى وجود دارد و اگر ماده تلخ و سمّى آن را جدا کنند از دانه اقاقيا آردى تهيه مىشود که مىتوان به آرد گندم براى طبخ نان اضافه نمود و نان چرب لذيذى بهدست مىآيد.
خواص
از گل درخت اقاقيا و پوست و برگ آن به صورت دمکرده استفاده مىشود.
* دم کرده 12 گرم برگ خشک اقاقيا در 150 گرم آب جوش اگر صبح ناشتا خورده شود براى اختلال صفرا موثر است و اگر 12 گرم گل آن را در 150 گرم آب جوش دم کنند و قبل از ناهار و شام بخورند آرامکننده، مقوى و قابض است و در عين حال رفع صفرا مىکند و لينت مىدهد.
* دم کرده پوست درخت به مقدار کم آن مليّن است واگر زيادتر مصرف شود مسهل قوى و قىآور است و اگر خيلى زياد مصرف شود مسموميت ايجاد مىکند.
* دم کرده 20 گرم گل اقاقيا در يک ليتر آب جوش نوعى نوشابه تونيک مىشود که براى رفع کمخونى و رفع ترشحات سفيد زنانگى 1 فنجان قبل از غذا مىخورند.
* در چين گلهاى درخت اقاقيا را با گوشت پخته و سوپ آن را براى معالجه بيمارىهاى چشم مىنوشند.
* از گل اقاقيا در تهيه محلولهاى زيبايى و براى توليد تنتور زرد رنگى براى رنگ کردن ابريشم و کاغذ و پنبه استفاده مىشود.
خواص درماني اجزاي مختلف گياه اقاقيا
خواص درماني گل: آرام کننده، مقوي، قابض، نرم کننده و صفرابر
برگ: ضد اسپاسم، ملين و صفرابر
پوست: مقوي و ملين ملايم . امروزه به علت دانستن ترکيبات سمي مصرف درماني آن بسيار محدود گشته است .
موارد استعمال در پزشکي سنتي: به عنوان قابض، صفراآور، پيشاب آور، قي آور، نرم کننده پوست، ملين، ميکروب کش، آرام بخش و نيرو بخش.
مقدار و دستور مصرف : 4 – 3 گرم روزي سه بار به صورت دم کرده .
کاربردهاي مهم دارويي گياه اقاقيا؛ منبعي غني از فيبر خوراکي
گياه اقاقيا به دليل آنکه حاوي 90 درصد فيبر خوراکي است منبع غني از اين ماده به حساب ميآيد. اين نوع از فيبر که در آب حل ميشود بخش مهمي از رژيم غذايي را تشکيل ميدهد. همچنين به سيستم گوارشي کمک ميکند تا عملکرد بهتري داشته باشد و خطر ابتلا به ديابت و بيماريهاي قلبي را کاهش دهد.
تسکين دهنده بيماريهاي گوارشي
فيبر ميتواند در تسکين علائم يبوست و ناراحتيهاي ناشي از اختلالات گوارشي از جمله سندرم روده تحريکپذير موثر باشد. با اين حال فيبر موجود در اقاقيا تنها دليل مفيد بودن اين گياه براي سيستم گوارشي نيست. شيره اين گياه به تغذيه باکتريهاي مفيد در رودهها کمک ميکند.
دم کرده پوست درخت به مقدار کم آن مليّن است واگر زيادتر مصرف شود مسهل قوى و قىآور است و اگر خيلى زياد مصرف شود مسموميت ايجاد مىکند
اميدي براي کنترل ديابت در آينده
برخي متخصصان ادعا ميکنند مکملهاي اقاقيا در تنظيم قندخون موثرند. هرچند تاکنون شواهد کلينيکي محدودي در حمايت از اين ادعا وجود دارد اما اين موضوع بديهي است که فيبر غذايي نقش مهمي در تنظيم قندخون مبتلايان به ديابت نوع 2 بازي ميکند.
کمک به کاهش کلسترول خون
همچون ديگر فيبرهاي خوراکي، اقاقيا ميتواند در کاهش کلسترول خون موثر باشد. هرچند مطالعه انجام شده توسط اداره سلامت غذاي اروپا حاکي از ارتباط مستقيم بين مصرف اين گياه و سطح کلسترول نيست، اما برخي نتايج بررسيها نشان ميدهد اضافه کردن فيبر خوراکي به رژيم غذايي به طور قابل توجهي در کاهش کلسترول نقش دارد.
درمان گلودرد
اقاقيا حاوي ترکيبي است که در تسکين التهاب غشاء مخاط دهان موثر است. به همين دليل است که در گذشته از اين گياه براي درمان زخم، زخم دهان و علائم سرماخوردگي استفاده ميشد. امروزه نيز اين گياه در توليد بسياري از داروهاي مورد استفاده براي سرماخوردگي کاربرد دارد.
حفظ سلامت دندانها
بررسيها حاکي از آن است که شيره اقاقيا حاوي خواص ضدباکتريايي است که به کنترل باکتريهاي مضر در دهان و عامل بيماريهاي لثه کمک ميکند.
اثرات مفيد در کاهش وزن
يکي از فوائد مصرف خوراکيهاي حاوي فيبر خوراکي اين است که به فرد کمک ميکنند براي مدت زمان بيشتري احساس سيري داشته باشد. به همين دليل نتايج مطالعات نشان ميدهد مصرف شيره درخت اقاقيا به دليل برخورداري از فيبر در درمان چاقي موثر است.