زهكشی فرآیند خارج كردن آب
سطحی اضافی و مدیریت سفره آب زیرزمینی كم عمق از طریق نگه داشت و دفع آب و
مدیریت كیفیت آب برای رسیدن به منافع دلخواه اقتصادی و اجتماعی است، در
حالی كه محیط زیست نیز حفظ شود.
![]()
![]()
زهكشی در گذشته‌های دور:
زهكشی كشاورزی، بنا به
عقیده سازمان خواربار و كشاورزی جهانی، نه هزار سال پیش در بین‌النهرین
آغاز شد. در آن هنگام لوله به كار برده نمی‌شده بلكه به احتمال زیاد از
سنگ و سنگ‌ریزه و شاخ و برگ گیاهان بهره‌گیری می‌شد.
اولین لوله‌های زهكشی حدود چهار هزار سال قدمت دارند. در اروپا، اولین زهكشی زیرزمینی حدود دو هزار سال پیش نصب شده‌است.
در كتابی كه در حدود سه هزار
سال پیش در چین نگاشته شده، نقشه‌هایی از سیستم زهكشی مشاهده می‌شود.
هرودت، در حدود 2400 سال قبل،اشاره‌هایی به كاربرد زهكشی در درّه نیل
دارد.
زهكشی مدتی در جهان به فراموشی سپرده شد تا اینكه در 1544 در انگلستان دوباره زندگی جدیدی یافت.
اولین تنبوشه ساز سفالی در 1840 در انگلستان به كار گرفته شد.
در امریکا زهكشی لوله‌ای در دو سدة پیش آغاز شد.
زهكشی در گذشته‌های نزدیك:
زهكشی زیرزمینی به شیوهٔ
امروزی اولین بار در سال 1810 میلادی در انگلستان به كار گرفته شد و
بتدریج به سایر نقاط اروپا رفت. با اختراع تنبوشه ساز سفالی (1840)، روند
توسعه زهكشی در اروپا تسریع شد.
زهكشی در اوایل دهه 1960،
با پیدایش لوله پلاستیكی با دیواره صاف و نازك، سپس با ابداع لوله‌های
كنگره‌دار شتاب قابل ملاحظه‌ای یافت.
در حوالی سال 1970 استفاده
از ماشین‌های زهكشی آغاز شد و شتاب بیشتری به توسعه زهكشی زیرزمینی داد.
كاربرد فرستنده و گیرنده‌های لیزری، دقت در كنترل نصب زهكشها را افزایش
داد.
زهكشی در ایران:
احداث اولین شبكه‌های نوین
آبیاری و زهكشی در دهه 1310 در جنوب كشور صورت گرفت و اولین زهكش روباز با
استفاده از ماشین در حوالی سال 1335 در شاوور خوزستان ساخته شد.
در سال‌های 1341 و 1342
اولین شبكه زهكشی زیرزمینی با استفاده از لوله‌های سفالی در دانشكده
كشاورزی دانشگاه جندی شاپور (شهید چمران) واقع در ملّاثانی (رامین) اهواز
در وسعتی حدود 500 هكتار با نیروی كارگری به اجرا در آمد. در همین سال‌ها
بود كه اولین ماشین زهكشی وارد كشور شد. اولین طرح بزرگ زهكشی به وسعت
11000 هكتار در هفت تپه به اجرا درآمد.
سپس زهكشی اراضی شركت كشت و صنعت كارون و همزمان با آن زهكشی اراضی آبخور سد وشمگیر در گرگان آغاز شد.
دشت‌های مغان، دالكی در
بوشهر، زابل، میان‌آب، بهبهان، طرح‌های هفت‌گانه توسعه نیشكر در خوزستان
از جمله طرح‌های بزرگ دیگری هستند كه اجرای آنها به اتمام رسیده است.
زهکشی زیستی:
زهکشی زیستی عبارتست از زهکشی اراضی به کمک گیاهان مقاوم به شوری.
در این روش، گیاهانی که به
شدت به شوری مقاومند در مجاورت نوارهای زراعی کشت می‌شوند. این گیاهان به
سبب تعرق، پتانسیل کمتری را در نیمرخ خاک منطقه ریشه خود و زیر آن بوجود
می‌آورند و از این رو، زهاب زیرزمینی که پتانسیل بیشتری دارد به سمت نوار
مذکور حرکت می‌کند و سطح آب در منطقه زراعی پایین می‌افتد.
در مطالعات زهکشی زیستی باید موضوعات زیر مورد بررسی قرار گیرند:
تعادل آب.
تعادل نمک.
سطح زمین‌هایی که باید به درخت‌کاری اختصاص یابد.
آب مورد نیاز درخت‌کاری (فقط آب زهکشی یا آب آبیاری؟).
کیفیت آب زیرزمینی.
دامنة تأثیر درخت‌کاری بر بهبود وضعیت کیفیت اراضی زراعی.
همانطور که گفته شد، درختان
مقاوم به شوری در زهکشی زیستی مورد استفاده قرار می‌گیرند. از میان این
گیاهان می‌توان گونه‌های زیر را نام برد:
گز
آکاسیا
اکالیپتوس
سایر انواع اکالیپتوس
برخی عقیده دارند که در صورت عدم برداشت شاخ و برگ گیاهانی مثل گز از روی زمین، در اثر ریزش برگ، نمک‌ها دوباره به زمین برمی‌گردند.
زهکشی کنترل‌شده:
زهكشی كنترل‌شدهٔ، تلفیق
آبیاری و زهکشی است. با باز و بسته كردن خروجی زهكش، می‌توان سطح آب را در
داخل خاك در حدی مطلوب حفظ كرد به طوری كه گیاه بتواند به كمك نیروی
موئینهٔ‌ای از آب استفاده كند و در عین حال، به گیاه آسیبی از نظر ماندابی
شدن وارد نگردد.
زهكشی كنترل‌شده می‌تواند
نقش مهمی در حفظ آب، بالابردن راندمان آبیاری، حفظ مواد غذایی خاك و در
نهایت، حفظ كیفیت آب پایین دست داشته باشد.
رویكرد جدید زهكشی این است كه زهشكی مصنوعی تنها در صورتی انجام شود كه ضرورت آن كاملاً محسوس باشد.
برای زهكشی كنترل شده، وجود شرایط زیر الزامی است:
اراضی كشاورزی نسبتاً مسطح.
استفاده از روش آبیاری سطحی.
دارا بودن سامانه زهكشی مصنوعی (روباز یا بسته).
وجود چاهكهای بازرسی یا سایر سازه‌هایی كه بتوان سطح آب را در زهكشها كنترل كرد.
وجود علاقمندی در كشاورزان.
یكپارچگی در اراضی وسیع.
عدم كشت محصولات مختلف.