باغ ملي گياه‌شناسي را دريابيم

براي آن‌كه درباره همه آنچه دوستداران محيط‌زيست و بخصوص محققان را نگران كرده، بيشتر بدانيم سراغ دكتر حسين ميرزايي ندشن، رئيس موسسه تحقيقات جنگل‌ها و مراتع كشور و رئيس باغ ملي گياه‌شناسي ايران رفتيم.

اساسا باغ گياه‌شناسي چه فرقي با پارك‌ها و بوستان‌ها دارد و چرا ايجاد مي‌شود؟

مشكل است كه يك تعريف مختصر، ولي جامع و فراگير از باغ گياه‌شناسي ارائه كرد كه همه ويژگي‌هاي آن را دربرداشته باشد. ولي مي‌توان گفت يك باغ گياه‌شناسي مكاني است كه در آن مجموعه‌اي از گياهان بومي و غيربومي كشت مي‌شوند و نقش مهمي در زمينه‌هاي مختلف تحقيقاتي از جمله جمع‌آوري، شناسايي، حفاظت، تكثير، ارزيابي، آموزش و نمايش گياهان مختلف موجود در يك كشور را به عهده دارند و ضمن ايجاد منظره‌اي زيبا و فضاهايي چشمنواز، نقش زيادي در اهداف آموزشي و پژوهشي علوم گياهي بويژه علومي كه به مجموعه‌هايي از گياهان زنده شناسنامه‌دار وابسته هستند، دارند. اين مجموعه‌ها همچنين در مبادلات بذري بين‌المللي با اهداف پژوهشي نقش بي‌بديلي ايفا مي‌كنند. همچنين مي‌توان ادعا كرد باغ‌هاي گياه‌شناسي براي گياهان نادر و در حال انقراض پناهگاهي امن و مطمئن هستند. به عبارت ديگر گياهاني كه در طبيعت به دليل برداشت‌هاي بي‌رويه توسط انسان به منظور تامين نيازهاي غذايي، دارويي، بهداشتي و صنعتي به ميزان زيادي فرسايش ژنتيكي يافته و در معرض انقراض هستند به صورت مصنوعي در اين باغ‌ها حفاظت، تكثير و احيا مي‌گردند. تحقيق در زمينه روش‌هاي تكثير و پرورش گونه‌هاي با ارزش از نظر حفاظتي و اقتصادي از موضوعات ديگري است كه در باغ گياه‌شناسي به آن پرداخته مي‌شود. ايجاد علاقه به طبيعت و ترويج فرهنگ حفاظت از منابع طبيعي از طريق بازديد مردم از باغ‌هاي گياه‌شناسي و ارائه آموزش‌هاي لازم به آنها نيز از جمله كاربري‌هاي اين باغ‌هاست. حتي توليد و تكثيرگياهاني با ارزش‌هاي زيست‌محيطي و منظرسازي براي استفاده در فضاهاي سبز شهري، جنگلكاري و بيابان‌زدايي نيز مي‌توانند از قابليت‌هاي باغ‌هاي گياه‌شناسي قلمداد شوند. همچنين ايجاد بانك اطلاعاتي گونه‌ها و جوامع گياهي كشور و گونه‌هاي حفاظت شده را نيز بايد به ارزش‌هاي باغ‌هاي گياه‌شناسي اضافه كرد. علاوه بر اين ارزش‌ها، مي‌توان ارزش‌هاي اقتصادي، زيست‌محيطي، زيبايي‌شناختي و فرهنگي ديگري را نيز به ارزش‌هاي باغ‌هاي گياه‌شناسي اضافه كرد. امروزه باغ‌هاي گياه‌شناسي و شرايط نگهداري آنها به نوعي ملاك ارزيابي بنيه علم گياه‌شناسي و علوم وابسته به آن در يك كشور قلمداد مي‌گردد. با اين حال براي اين‌كه باغ‌هاي گياه‌شناسي از ساير مجموعه‌هاي گياهي تفكيك شوند وظايفي را براي اين‌گونه باغ‌ها مشخص كرده‌اند كه با اشاره به اين وظايف مي‌توان تفاوت آنها را با ساير مجموعه‌هاي گياهي مشخص كرد. به عنوان نمونه يك باغ گياه‌شناسي در برگيرنده تعداد زيادي از گونه‌هاي گياهي زنده است كه بتواند نماينده مناسبي از جامعه گياهي آن كشور يا منطقه باشد. اين باغ‌ها مكان‌هاي دائمي هستند و ممكن است قرن‌ها عمر داشته باشند. نمونه‌هاي متعددي در دنيا وجود دارند كه عمر آنها به شش تا هفت قرن هم مي‌رسد. در اين ميان از آنجا كه اساس ايجاد و نگهداري اين نوع باغ‌ها علمي است و گياهان موجود در آنها شناسنامه‌دار هستند، از پايه‌هاي گياهي موجود در اين باغ‌ها براي تحقيقات در زمينه‌هاي مختلف علوم گياهي استفاده مي‌شود.

معمولا در كنار اين باغ‌ها، مجموعه‌اي از كلكسيون‌هايي از بذر گونه‌هاي مختلف با عنوان بانك ژن و نمونه‌هاي خشك گياهي با عنوان هرباريوم همراه هستند.

به طور معمول گونه‌هاي گياهي در اين باغ‌ها پايش شده و مورد مطالعه مستمر قرار مي‌گيرند. ضمن آن‌كه عموم مردم به اين باغ‌ها دسترسي دارند و مكان‌هايي براي آموزش و سرگرمي مردم نيز هستند. چنين مكان‌هايي معمولا با ساير باغ‌هاي گياه‌شناسي ارتباط علمي داشته و با آنها تبادل اطلاعات علمي و مواد گياهي مي‌كنند و در نهايت نقشي بي‌بديلي در حفاظت و حمايت از تنوع ژنتيكي كشور و بويژه گونه‌هاي گياهي در معرض فرسايش و خطر انقراض دارند.

ويژگي‌هاي شاخص باغ‌هاي گياه‌شناسي چنين مكان‌هايي را نسبت به آنچه ما به عنوان پارك و باغ مي‌شناسيم متفاوت كرده است، اما چنين باغ‌هايي در وضعيت كنوني چه نقشي در حفظ ذخاير گياهي جهان دارند؟

بايد اشاره كنم تعداد باغ‌هاي گياه‌شناسي در جهان زياد است. يونسكو حدود 2000 باغ گياه‌شناسي را در سراسر كره زمين فهرست كرده است، ولي باغ گياه‌شناسي كه ويژگي‌هايي نظير باغ گياه‌شناسي ملي ايران را داشته باشد، كم است. باغ‌هاي گياه‌شناسي با عناوين مختلف در گوشه و كنار دنيا تشكيل شده و نقش‌هاي متفاوتي را در طول تاريخ خدمتشان به بشر بازي كرده‌اند. در گذشته‌هاي نه‌چندان دور بيشتر با هدف جمع‌آوري گياهان دارويي كاشت و پرورش و در دسترس قرار دادن اين گياهان براي مداواي بيماران تشكيل و نگهداري مي‌شدند. البته اين‌گونه باغ‌ها و گياهان دارويي كاشته شده در آنها در دسترس عامه مردم نبود و اقشار خاصي به آنها دسترسي داشتند و از مواهب آن بهره‌مند مي‌شدند. كشور ما هم در اين زمينه سابقه ديرينه‌اي دارد. بتدريج باغ‌هاي گياه‌شناسي كاربري‌هاي بيشتري به خود گرفتند. به عبارت ديگر، با ايجاد رفاه بيشتر و نيز افزايش دانش بشري وارد‌كردن گونه‌هاي خارجي و ايجاد كلكسيون‌هاي گياهي در دستور كار اين باغ‌ها قرار گرفت. در عصر لينه كه پدر علم گياه‌شناسي محسوب مي‌شود، باغ‌هاي گياه‌شناسي به مرحله جديدي از تكامل خود رسيدند و  بسياري از اين باغ‌ها به نحوي طراحي شدند كه خويشاوندي و دسته‌بندي‌هاي گياهي در ساختار آنها نقش اصلي را بازي مي‌كرد. اروپايي‌ها در اين دوره بيشترين بهره را از اين قابليت‌هاي باغ‌هاي گياه‌شناسي بردند و گونه‌هاي متعدد گياهي را با كاربري‌هاي دارويي، خوراكي و صنعتي از نقاط مختلف به اروپا وارد و در باغ‌هاي گياه‌شناسي شروع به تكثير و توسعه آن كردند. گونه‌هايي نظير آناناس، چاي، موز، قهوه و كاكائو از جمله گياهاني بودند كه در اين دوره از ساير نقاط دنيا به اروپا وارد شدند. توسعه و تكامل باغ‌هاي گياه‌شناسي به همين جا ختم نشد و امروزه حتي باغ‌هاي اختصاصي دسته خاصي از گياهان نيز تشكيل شده است. به عنوان نمونه باغ‌هاي اركيده و رز از جمله باغ‌هاي اختصاصي هستند كه در گوشه و كنار دنيا تشكيل شده‌اند. 

باغ گياه‌شناسي نقش حياتي در حفاظت از ذخاير توارثي گونه‌هاي مختلف گياهي دارد كه مي‌توان گفت از ضرورت‌هاي توسعه پايدار آينده حيات گياهي و انساني در هر كشور است. امروزه مصايبي كه بر جوامع گياهي در سراسر دنيا مي‌رود از چالش‌هاي عمده بشري است و قهر انسان با طبيعت و گياهان اطراف، او را به لبه پرتگاهي برده است كه نجات از آن به درايت و همت عامه مردم نياز دارد و بدون استثناء همه كشورها به دنبال چاره‌جويي در آشتي انسان با طبيعت هستند. به عنوان نمونه در همين نشست اخير سران كشورها در برزيل كه به ريو به علاوه 20 مشهور بود، جوامع گياهي و حفاظت از جنگل‌ها و مراتع از دغدغه‌هاي اصلي كارشناسان و سران كشورها در آن نشست بود.

آيا چنين دغدغه‌اي براي ما در زمينه حفظ باغ گياه‌شناسي ملي ايران هم وجود دارد؟ به نظر مي‌رسد با توجه به قدمت اين باغ، آنچنان كه بايد به حفظ آن توجه نمي‌شود؟

سال 1347 با واگذاري قطعه زميني از مراتع ملي شده در اراضي چيتگر واقع در كنار اتوبان تهران ـ كرج عمليات ساخت اين باغ آغاز گرديد. در بدو امر وسعت اراضي‌اي كه به باغ اختصاص داده شده بود به مراتب بيش از وسعت امروزي آن بود كه بتدريج با واگذاري‌هايي كه در طول دوره عمر تشكيل اين باغ صورت گرفت به وسعت كنوني يعني 145 هكتار رسيد. البته نبايد فراموش كرد با توجه به وسعت و تعدد اقاليم حياتي كشور ما، همه ظرفيت‌هاي گياه‌شناسي كشور را نمي‌توان در يك باغ جمع كرد. از اين رو هفت باغ اقماري نيز در ساير استان‌هاي كشور تشكيل شده‌ كه مرتبط با اين باغ به انجام وظايف ذاتي خود مشغول هستند.

به عبارت ديگر، باغ گياه‌شناسي در استان‌هاي مازندران (نوشهر) به عنوان شاخص گياهان و رويش‌هاي ناحيه اروپايي، باغ گياه‌شناسي تبريز براي رويش‌هاي غربي كشور ( ايران، توراني و هيركاني)، باغ گياه‌شناسي فدك در استان خوزستان براي گياهان و رويش‌هاي ناحيه صحرا، باغ‌هاي كاشان و يزد براي رويش‌هاي كويري و بياباني و باغ گياه‌شناسي مشهد نيز شاخص گياهان و رويش‌هاي ايران و توراني و باغ گياهان دارويي همدان به عنوان باغ اختصاصي براي پرورش و نگهداري بخشي از ژرم پلاسم و ذخاير ژنتيكي گياهان دارويي در نظر گرفته شده است. بايد اضافه كنم باغ‌هاي گياه‌شناسي اقماري در استان‌ها از نظر مالي و نيروي انساني تحت مديريت مراكز تحقيقاتي استاني و از نظر برنامه‌ريزي طرح‌هاي تحقيقاتي و هدايت علمي تحت نظارت و مديريت موسسه تحقيقات جنگل‌ها و مراتع كشور و باغ گياه‌شناسي ملي ايران هستند.

باغ گياه‌شناسي ملي ايران چه ويژگي‌هاي خاصي دارد؟

طرح جامع اين باغ به نحوي پيش‌بيني شده است كه نشان‌دهنده الگويي از باغ‌ها و رويشگاه‌هاي ويژه ايران و جهان باشد. به اين منظور يك ميدان در مركز باغ پيش‌بيني شده كه چهار بلوار در چهار جهت آن به هم مي‌پيوندند. بعلاوه در طرح جامع با توجه به شرايط آب و هوايي منطقه و نيازهاي علمي و تحقيقاتي، مجموعه‌هاي مختلفي در نظر گرفته شده‌اند كه تاكنون حدود چهار هزار گونه از گياهان بومي و غير بومي را در خود جاي داده است. شاخص‌ترين قطعات باغ را مي‌توان مجموعه‌هاي گياهي مناطق مختلف جغرافيايي ايران نظير خزر، زاگرس، البرز، ايران و توراني همراه باغ پيازي، باغ ميوه ايراني، پهن برگان هميشه سبز و گلخانه گياهان نيمه‌گرمسيري و مجموعه‌هاي گياهي مناطق جغرافيايي ديگري از جهان نظير اروپا، آمريكا، قفقاز، هيماليا، چين و ژاپن ذكر كرد. البته قطعاتي نظير قطعات تحقيقاتي، قطعه گياهان دارويي، قطعه نمايش گياهان زينتي، آربوراتوم، باغ سيستماتيك، نهالستان و گلخانه تكثير نيز با شرح وظايف خاص خود، مجموعه ارزشمندي را در باغ ايجاد نموده‌اند.  لازم است بگويم كشور ما داراي اقليم‌هاي گوناگون مختلف حياتي است و به همين دليل هم بيش از 8000 گونه گياهي در سراسر كشور پراكنده است. از ويژگي‌هاي اين باغ اين است كه حدود4000 گونه گياهي با نيازهاي مختلف اكولوژيك را كه از نقاط مختلف كشور جمع شده و بعضا نيز از خارج از كشور وارد شده‌اند در خود جاي داده است. به عبارت ديگر براي اين‌كه اين تعداد گونه گياهي در كنار هم قرار گيرند و اين مجموعه ارزشمند ژنتيكي ايجاد شود شرايط مختلف زيستي در گوشه و كنار موسسه ايجاد شده است تا بتوان به عنوان نمونه گونه‌اي درختي به نام راش كه متعلق به ارتفاعات جنگل‌هاي شمال كشور است در مجموعه‌اي در كنار درختاني به نام بنه، گز و تاغ كه متعلق به رويشگاه‌هاي مركزي و نيز زاگرسي كشور هستند را كنار هم داشت. به عبارت ديگر، گونه‌هاي گياهي موجود در اين باغ نماينده مناسبي از جامعه گياهي كشور بوده و از نظر پوشش گياهي دانشجويان، محققان و انديشمنداني كه از اين مجموعه بازديد مي‌كنند در واقع بخش اعظمي از عناصر گياهي موجود در كشور را يكجا بازديد كرده‌اند. 

گفته مي‌شود مشكلات اعتباري اخير تاثيرات مخربي براين باغ گذاشته است.

ما هم مثل بسياري از دستگاه‌هاي تحقيقاتي ديگر از كمبود اعتبارات دچار مشكلات زيادي شديم و به سهم خود سعي بر مديريت اين كمبودها داشتيم؛ ولي با توجه به ماهيت بودجه و اعتبارات ما و نيز با توجه به ضعف مزمني كه دامنگير اعتبارات ماست مشكلات ما مضاعف بود. سال‌هاست اعتبارات هزينه‌اي اين باغ رشد معني داري نداشته است. در صورتي كه قطعات مختلف باغ بر اساس برنامه پيش‌بيني شده توسعه داده شده است و به نگهداري و مراقبت نياز دارند. با اين حال ما طي شش ماه گذشته به دليل ماهيت سرمايه‌اي بودجه مربوط به باغ، وجهي براي مديريت آن دريافت نكرديم. اما با توجه به اين‌كه موسسه تحقيقات جنگل‌ها و مراتع كشور داراي بخش‌هاي تحقيقاتي متعددي است از اعتبارات دريافتي براي اجراي طرح‌هاي تحقيقاتي در ساير بخش‌ها و گرايش‌هاي تحقيقاتي تا اندازه‌اي مشكلات را گذرانده‌ايم، ولي به هيچ وجه اين اعتبارات هم پاسخگو نيست. با توجه به قول مساعدي كه مسئولان محترم مربوط در معاونت راهبردي رياست جمهوري به ما داده‌اند اميدواريم به ياري خدا بزودي بخشي از اعتبار مورد نياز باغ تامين شود تا خيلي به ساير بخش‌هاي تحقيقاتي موسسه لطمه وارد نشود. البته براي مقابله با اين مشكل علاوه بر تامين بخشي از اعتبارات مورد نياز باغ از محل ساير منابع اعتباري موجود ناگزير به تعديل سطح خدمات دريافتي از شركت‌هاي خدماتي طرف قراردادمان در باغ شديم كه به نوبه خود ممكن است بخش‌هايي از خدمات مورد نياز در باغ تحت تاثير قرار گيرند. با اين حال ما همه تلاشمان را در حفظ تنوع گياهي موجود باغ متمركز مي‌كنيم تا به ياري خدا مجموعه ارزشمندي كه سال‌هاي سال توسط محققان متعدد اين كشور ايجاد شده و به دست ما رسيده است براي بهره‌برداري نسل امروز و نسل‌هاي آينده بدون كمترين صدمه‌اي حفظ شود. 

آقاي دكتر! چندي پيش كه 350 نفر از هموطنان ما در زلزله آذربايجان از بين رفتند، موجي از غم و اندوه كشور را فرا گرفت. اگرچه جان انسان با هيچ چيز ديگري قابل مقايسه نيست، اما شايد مردم ما ندانند در باغ گياه‌شناسي هم حدود 4000 گونه گياهي استثنايي و متنوع در حال نابودي است. گونه‌هايي كه وجود آنها حاصل تلاش 40 ساله است. آيا درست است كه اين خزانه ارزشمند ازبين برود؟

به اعتقاد من با توجه به محدوديت‌هايي كه براي كشور ايجاد شده است ما به عنوان يك مجموعه تحقيقاتي منحصر به فرد نمي‌توانيم از اين مشكلات مستثنا شويم، ولي دريافت صفر از منابع اعتباري مورد نياز باغ هم قابل تحمل نيست. اگر ساير منابع اعتباري تحقيقاتي در اختيار نبود، ما به هيچ وجه نمي‌توانستيم باغ را در شرايط موجود نگهداري كنيم. خدا را شكر مي‌كنم كه مسئولان مربوط به اين نتيجه رسيده‌اند كه بخشي از اعتبار رايج باغ را تامين كنند. البته من با شيوه انعكاس موضوع به صورتي كه در جامعه نگراني ايجاد كند موافق نيستم و گاهي افراد غيرمسئول به هر نيتي موضوع را زياد بزرگ مي‌كنند كه در جاي خود قابل تامل است. در هر صورت بايد پذيرفت ما در شرايط ويژه‌اي به سر مي‌بريم. به قولي، در جنگ جهاني دوم هم بانك مركزي آلمان را با آن همه مصايبي كه ايجاد شد تحريم نكردند، ولي امروزه با قلدري و ناجوانمرداني شرايطي بر ما تحميل كرده‌اند كه مشخص است هدف اصلي آن مردم و زيرساخت‌هاي اقتصادي كشور است. ما نبايد با فضاسازي مصنوعي آب به آسياب دشمن بريزيم و موجب نگراني مردم عزيز كشورمان شويم. من اطمينان دارم مردم عزيز كشورمان با همت و بزرگواري از اين مرحله از انقلاب هم با سربلندي و موفقيت خارج خواهند شد و ما هم بايد نقش خود را در گذر از اين گردنه تاريخي ايفا كنيم. بد نيست اشاره كنم با توجه به فرمايش رهبر معظم انقلاب در خصوص اقتصاد مقاومتي، ما به دنبال برنامه‌ريزي جديدي در مديريت باغ هستيم كه فقط متكي به اعتبارات دولتي نباشيم و بتوانيم از ظرفيت‌هاي موجود باغ در تامين بخشي از نيازهاي خود استفاده كنيم.

اين موضوع كمبود اعتبارات و فضاسازي‌هاي منفي چه ربطي به تحريم دارد؟

در هر صورت محدوديت‌هاي اعتباري اخير حاصل تحريم‌هاي نوشته و نانوشته كشور است و مشكلاتش تا اندازه‌اي دامن مؤسسه را هم گرفت. ولي متاسفانه مصاحبه‌هايي توسط افراد غيرمسئول صورت گرفت و در برخي روزنامه‌هاي كشور چاپ شد كه انگار متوليان و وزارت جهاد كشاورزي توجهي به باغ ندارند و به گونه‌اي ناصحيح فضاسازي منفي شد كه باغ در شرف نابودي است و فلان و بهمان كه من آن را صحيح نمي‌دانم. بد نيست بدانيد باغ نه الان و نه هيچ‌وقت ديگر در حال نابودي نخواهد بود و اراده توسعه و شكوفايي آن هم توسط مسئولان وزارتخانه و متوليان آن وجود دارد كه با رفع محدوديت‌هاي اعتباري به آن خواهيم پرداخت.

اين‌كه گفته مي‌شود منابع آبي باغ نيز دچار مشكل شده چقدر صحت دارد؟

بله، به چند دليل منابع آبي قابل دسترس باغ به مخاطره افتاده است. دليل اول خشكسالي‌هاي مكرري است كه در سطح كلي موجب كاهش تغذيه آب‌هاي زيرزميني در منطقه شده است. موضوع ديگر اين‌كه ساخت و سازهايي كه در طول چهار پنج سال گذشته اطراف باغ آغاز شده است همراه با حفر چاه‌هاي متعدد و برداشت از آب‌هاي زيرزميني بوده كه به سهم خود موجب افت آب‌هاي زيرزميني شده است. علاوه بر اين بتون‌كردن بخشي از رودخانه موسوم به كن در محدوده مشرف به باغ نيز مانع نفوذ آب‌هاي سطحي شده است. همه اين موارد منجر شده است طي چندسال گذشته حدود 15 متر سطح آب‌هاي زيرزميني افت كند و اگر اين رويه ادامه داشته باشد نه‌تنها موسسه، بلكه ساير دستگاه‌هاي آموزشي و تحقيقاتي منطقه نيز با همين محدوديت‌ها مواجه خواهند شد. از اين رو توصيه ما اين است كه به هر شكل، سفره‌هاي آب زيرزميني منطقه تغذيه گردد. به عبارت ديگر با ايجاد بندهايي در مسير بالادست رودخانه كن و نيز ايجاد حوضچه‌هاي آرامش در همان مسيل به نفوذ آب‌هاي جاري سطحي در فصل بارندگي كمك شود. حتي بخشي از منابع آبي كه قرار است آب مورد نياز درياچه مصنوعي ايجاد شده در منطقه را تامين كند نيز به تغذيه سفره‌هاي زيرزميني آب منطقه اختصاص داده شود. در غير اين صورت با روند افت سطح آب‌هاي زيرزميني منطقه ديري نخواهد پاييد كه منطقه با مشكلات بيشتري مواجه خواهد شد.

از طرف ديگر گفته مي‌شود زيرساخت‌هاي باغ فرسوده شده‌ و به ترميم نياز دارد.

بله، همين طور است. من در بدو پذيرش مسئوليتم با اين مشكل مواجه شدم. به طوري كه مسئولان برق منطقه با توجه به اين‌كه تصور مي‌كردند درصد زيادي از قطعي برق منطقه به دليل شبكه فرسوده برق باغ است براي ما ضرب‌الاجل تعيين كردند و درخواست ترميم شبكه برق باغ را داشتند كه اجابت اين درخواست هزينه زيادي به ما تحميل كرد كه پيش‌بيني هم نشده بود. شبكه آب رساني باغ هم قديمي و بسيار فرسوده است و ما در صورت تامين اعتبار مورد نياز در پي ترميم اساسي آن هستيم.

برخي معتقدند باغ گياه‌شناسي كه در گذشته در حاشيه شهر قرار داشته و امروزه در بطن شهر است ممكن است مورد تعرض بيشتر قرار گيرد و با گران شدن اراضي منطقه، توجيه اقتصادي نداشته باشد كه باغي به اين بزرگي در محدوده شهري باقي بماند. نظر شما نسبت به اين موضوع چيست؟

اتفاقا با اهدافي كه براي ايجاد باغ‌هاي گياه‌شناسي وجود دارد بهتر است اين نوع باغ‌ها در محدوده شهر و قابل دسترس‌تر براي مردم باشند. يكي از اهداف، فرهنگسازي و ايجاد انس و الفت بين مردم و طبيعت است كه در اين صورت بايد دسترسي عامه مردم به اين باغ‌ها تسهيل شود. اين موجب خوشحالي است كه اين باغ در محدوده منطقه 22 شهرداري تهران و نزديك به يكي از ايستگاه‌هاي مترو و قابل دسترسي آسان مردم، محققان، دانشجويان و دانش‌پژوهان باشد. نكته ديگر اين‌كه چطور پارك‌هاي بزرگي كه فقط جنبه تفريحي دارند در سطح شهر توجيه اقتصادي دارند، ولي باغ گياه‌شناسي با آن همه اهداف و كاربري‌هايي كه اشاره كردم توجيه اقتصادي ندارد؟ به تجربيات بين‌المللي هم كه مراجعه كنيد قديمي‌ترين باغ‌هاي گياه‌شناسي امروزه در گران‌ترين نقاط دنيا قرار گرفته‌اند و نه‌تنها تعرضي به آنها نمي‌شود، بلكه روزبه‌روز بر رونق و وسعت آنها نيز افزوده مي‌شود. باغ كيو در انگليس از اين دست باغ هاست كه امروزه در كانون توجه بين‌المللي هم قرار گرفته است. در كشور ما هم با توجه به عنايتي كه از مقامات عالي‌رتبه نظام بويژه رهبر معظم انقلاب به منابع طبيعي وجود دارد انتظار اين است كه توجه عامه مردم و مقامات مسئول شهري نيز روز به روز به اين گونه باغ‌ها بيشتر شود. اين باغ تنها يك موزه تاريخ طبيعي و يك ذخيره گاه ژنتيكي گونه‌هاي جنگلي و مرتعي كشور نيست، بلكه با وجود محققان و دانشمنداني كه علاوه بر تحقيقات گياه‌شناسي به ساير نيازهاي تحقيقاتي منابع طبيعي كشور در اين مجموعه خدمت مي‌كنند يك دانشگاه تمام عيار علمي و عملي است كه بايد روزبه‌روز بيشتر حمايت و بنيه فني و لجستيكي آن هم تقويت شود.

چرا در سياهه‌ ده باغ گياه‌شناسي بزرگ جهان، همچنان نامي از باغ گياه‌شناسي ايران نيست؟ آيا يكي از دلايل ناديده انگاشتن و فراموشي جهاني، آن نيست كه از همه‌ بضاعت‌ خود براي معرفي و تجهيز كامل اين بزرگ‌ترين باغ گياه‌شناسي خاور ميانه استفاده نكرده‌ايم؟

از نظر قدمت تاريخي اين باغ بسيار جوان‌تر از باغ‌هاي معروف جهاني است. در حالي كه قدمت اين باغ چيزي حدود 45 سال است. باغ‌هايي مثل پيزا و پادوا در ايتاليا داراي قدمتي بيش از 470 سال هستند. باغ‌هاي ديگري در تعدادي از كشورها بويژه در كشورهاي اروپايي وجود دارند كه قدمت بالاي 400 سال دارند و قدمت و عمر باغ‌هاي گياه‌شناسي يكي از شاخص‌هاي اصلي اهميت اين‌گونه باغ‌هاست. گفتني است بيشترين توسعه را در اين باغ گياه‌شناسي طي 20 سال گذشته داشته‌ايم و پيش از آن در بخش عمده‌اي از باغ، فضاسازي مناسب صورت نگرفته بود و مجموعه‌اي كه امروز داريم بيشتر حاصل تلاش محققان و مسئولان موسسه طي دوره مذكور است. در ضمن لازم است بگويم ما در حال حاضر با بيش از 140 باغ گياه‌شناسي و مركز علمي گياه‌شناسي در كشورهاي مختلف ارتباط و داد و ستد علمي داريم. سال‌هاست يكي از مجلات انگليسي زبانمان به نام The Iranian Journal of Botany كه سال گذشته هم توسط وزارت علوم به عنوان يكي از مجلات برتر انگليسي‌زبان كشور ارزشيابي شد، به اين مراكز ارسال مي‌كنيم و در مقابل، مجلات و انتشارات آنها را به صورت رايگان دريافت مي‌كنيم. به همين دليل هم كتابخانه ما در مؤسسه يكي از غني‌ترين كتابخانه‌هاي موجود كشور در زمينه منابع طبيعي، جنگل و مرتع است و بسياري از مجلات و حتي كتاب‌هايي كه امروزه مرجع گياه‌شناسي قلمداد مي‌شوند را در كشور فقط در اين كتابخانه مي‌توان يافت.

در كشور هم اگرچه از بدو تشكيل، اين باغ مورد بازديد محققان، دانشجويان و دانش‌آموزان بوده است ولي تا سه سال پيش بازديد عموم از اين باغ مقدور نبود كه شايد يكي از دلايلش كامل نبودن زيرساخت‌هاي آن بوده است. با مجوزي كه از سازمان بالاسرمان دريافت كرديم بازديد عموم مردم را از باغ ممكن كرديم؛ اگرچه اين امر هم باز به ذائقه برخي خوش نيامد و در برخي انتشارات خبري كشور اشاره كردند باغ را در حد يك پارك تنزل داده‌اند. با اين حال اعتقاد ما بر اين است كه يكي از اهداف اصلي تشكيل اين‌گونه باغ‌ها استفاده عموم مردم و فرهنگسازي منابع طبيعي و نهادينه‌كردن ارتباط علمي مردم با طبيعت و گياهان اطراف است و به آن هم عمل مي‌كنيم. در ضمن تعدادي از فيلم‌هاي سينمايي و تلويزيوني كشور نيز صحنه‌هاي بهشت و منظره‌هاي جنگل‌ و دشت‌هاي خرم خود را از اين باغ تهيه كردند و افتخار مؤسسه اين است كه در شرايطي توانسته است همه اقاليم حياتي اصلي كشور را در اينجا بازسازي كند و در معرض ديد و استفاده عموم قرار دهد كه گاهي گفته مي‌‌شد ورود عامه مردم به باغ به نابودي باغ منجر مي‌‌شود و بسياري حرف و حديث‌‌هاي ديگر كه بهتر است از آن بگذريم. بد نيست اشاره كنم بارها از بسياري از بازديدكننده‌‌هاي خارجي كه بعضا در همسايگي ما هستند سفارش ساخت باغ مشابه در كشورشان را داشتيم و در مواردي هم براي ارائه خدمات متقابل تفاهم‌نامه‌هايي هم بين اين موسسه و مراكز علمي بين‌المللي ديگر به امضاء رسيده است كه خود حاكي از اهميت باغ از ديدگاه مجامع علمي بين‌المللي است.

در اين شرايط كارشناسان مي‌گويند به نظر مي‌رسد ادامه حيات اين پرديس پرشكوه به دليل كاهش فاحش اعتبارات تخصيصي به آن، با مشكلات بي‌سابقه مواجهه شده است، به نحوي كه بيم آن مي‌رود بخشي از مجموعه‌هاي گياهي باغ به دليل كمبود آب، خشك شده يا با تنش‌هاي جدي روبه‌رو شوند؛ در حالي كه همتاي بريتانيايي اين باغ، سالانه با پذيرايي از دو ميليون بازديدكننده، نه‌تنها همه‌ هزينه‌هاي مراقبت و نگهداري خويش را تأمين مي‌كند، بلكه از درآمدي نجومي هم برخوردار است كه به عنوان پشتوانه در پژوهش‌هاي مرتبط به كار گرفته مي‌شود؛ اما متأسفانه شمار بازديدكنندگان از باغ گياه‌شناسي ملي ايران، در بهترين حالت، هرگز به يكصدهزار نفر در سال هم نمي‌رسد! چرا؟

من هم اشاره كردم ما دچار مشكل اعتباري شديد شديم و اگر اين مشكلات ادامه ‌داشت معلوم نبود چه اتفاقي براي باغ مي‌افتد، ولي با توجه و توضيحي كه براي مسئولان داده شد اهميت باغ گياه‌شناسي روشن شد. آنها قول به ترميم اعتبارات داده‌اند و اكنون كه من با شما صحبت مي‌كنم دستور پرداخت به خزانه هم داده شده است. گفتني است در بين مجموعه‌هاي تحقيقاتي وابسته به وزارت جهاد كشاورزي در سال 90 ما بيشترين افزايش اعتبار تملكي را داشتيم. اين خود حاكي از عنايت معاونت راهبردي رياست جمهوري به باغ است. ولي با توجه به اين‌كه ماهيت اعتبارات باغ سرمايه‌اي و تملكي است و در توزيع اعتبارات تملكي در سال جاري مشكلات مورد نظر ايجاد شد ماهم با مشكل مضاعف مواجه شديم كه به ياري خدا با دستوري كه ظاهرا به خزانه هم داده شده است حداقل بخشي از آن رفع مي‌شود. به مشكل كمبود آب هم اشاره كردم كه ارتباطي با كمبود تخصيص اعتبارات ندارد و بيشتر مشكل برداشت‌هاي وسيع از منابع آبي زيرزميني در منطقه و نيز خشكسالي‌هاي اخير است كه پيشنهادهايي هم براي كاهش اين مشكل عرض كردم. در اين خصوص هم ما چشم ياري به مسئولان شهري در منطقه داريم و كمك‌هاي كارشناسي و مشورت‌هاي لازم را هم خواهيم داد تا مشكل رفع شود.

از نظر بازديد عموم مردم از باغ هم بايد عرض كنم اگرچه ما به باغ فقط به ديد يك مركز درآمدزايي نگاه نمي‌كنيم، ولي با اهدافي كه اشاره كردم به دنبال افزايش اقبال مردم به باغ هستيم. بد نيست بدانيد امسال نسبت به سال قبل بازديد مردم از اين باغ حدود دو برابر افزايش داشته است. اين در شرايطي است كه ما هنوز برخي ضعف‌هايمان در ايجاد شرايط بهينه براي رفاه بازديد كننده‌ها را هم رفع نكرده‌ايم و به دنبال رفع آن هستيم. در ضمن در مقايسه باغ‌هايي نظير كيو در لندن يا ساير باغ‌هاي اروپايي با اين باغ بايد اين نكته را در نظر داشت كه باغ‌هاي اروپايي در شرايطي ايجاد شده‌اند كه مشكلي به نام كمبود آب ندارند. در حالي‌كه موضوع آب يكي از معضلات و چالش‌هاي اصلي ماست كه هزينه و وقت زيادي از ما مي‌گيرد.

آيا با توجه به مشكلات پيش آمده باغ ملي گياه‌شناسي كشور قابل ترميم است؟

باغ صدمه آنچناني نديده است كه ترميم شود. ما با عدم دريافت اعتباراتمان، برخي از فعاليت‌هايمان را و برخي خدماتي را كه از شركت‌هاي طرف همكاري براي نگهداري باغ دريافت مي‌كرديم، كاهش داده‌ايم ولي اين به مفهوم صدمه‌ديدن باغ نيست. بديهي است ما به عنوان مثال به جاي اين‌كه به صورت مستمر وجين علف‌هاي هرز را در باغ داشته باشيم در اين شرايط ممكن است فاصله بين وجين علف‌هاي هرز باغ افزايش يابد. در هر صورت كاهش اين گونه فعاليت‌ها لطمه اساسي به باغ نمي‌زند. ضمن اين‌كه ما در توسعه باغ به رغم مشكلات مذكور امسال هم تلاش‌هايي داشته‌ايم كه به منظور جلوگيري از اطاله كلام بهتر است از آن بگذريم.

البته مشكلات فقط به باغ‌ ملي گياه‌شناسي كشور خلاصه نمي‌شود ونظير آنچه كه در يكي از باغ‌هاي اقماري نوشهر اتفاق افتاد روز به روز از وسعت اين باغ‌ها در كشور كاسته مي‌شود!

بله، متاسفانه در مواردي اتفاق افتاده است كه نياز به اراضي در برخي شهرها را با تعرض به اين‌گونه باغ‌ها رفع مي‌كنند. اتفاقي كه نزديك بود در نوشهر بيفتد و قديمي‌ترين باغ گياه‌شناسي كشور چند صباحي به مخاطره افتاد، ولي اين موضوع هم با پيگيري‌هاي متعددي كه در مجامع مختلف تصميم‌گير كشور صورت گرفت، ختم بخير شد. در خصوص باغ گياه‌شناسي نوشهر كه اراده مسئولان شهري بر كشيدن جاده در بخشي از اراضي باغ بود در صورتي كه اين اتفاق مي‌افتاد اساسا قديمي‌ترين باغ گياه‌شناسي كشور در معرض تخريب جدي قرار مي‌گرفت با حضور مهندس نيك‌زاد، وزير محترم مسكن و شهرسازي و ساير اعضاي محترم كميسيون زيربنايي دولت با حضور همه طرف‌هاي درگير موضوع، احداث جاده مذكور منتفي و قرار بر اين شد مسئولان محترم شهري گزينه ديگري را به اين منظور پيگيري كنند.

بهاره صفوي / گروه دانش