از نظر علمی، آفات گیاهی، موجوداتی هستند که از اندامهای مختلف گیاهان استفاده میکنند تا جهت کسب غذای خود، وارد رقابت با انسان شوند و این عمل آنان، باعث ایجاد خسارت به محصولات و اندامهای گیاهان میگردد.
باید توجه داشت که بعضی نارسائیها و مشکلات گیاهان نتیجه نامناسب بودن شرایط پیشنیاز زیستی جهت رشد آنهاست. این نارسائیها میتواند در فاکتورهایی مثل نحوه و زمان آبیاری، کیفیت و شرایط کوددهی، بهرهوری خاک، کیفیت آب، کیفیت بذر، نهال یا پیوند و مشکلات آب و هوایی باشد که نتیجه آن منجر به ایجاد بیماری و نارسائیهایی در رشد گیاهان میگردد. این مشکلات را نمیتوان جزو آفات گیاهی دانست، به این علت که بروز آنها در اثر ناآگاهی و نابسامانی در مقدمات مورد نیاز پرورش یک گیاه بوجود آمده و به دخالت موجودات دیگر، ربط مستقیمی پیدا نمیکند.
آفات گیاهی به سه دسته تقسیم بندی شدهاند. دسته اول، آفات درجه یک هستند که خطرناک بوده و عدم کنترل آنها باعث ایجاد خسارت فراوان به محصول میگردد. آفات درجه دو، مواردی هستند که وجودشان قابل تحمل بوده و به جز در شرایط طغیانی، خسارت خاصی ایجاد نمیکنند. آفات درجه سه، آفاتی هستند که ذاتاً آفت به شمار میروند، ولی خسارت ایجاد شده توسط آنها، چندان جنبه اقتصادی و بااهمیتی ندارد.
از آفات درجه یک میتوان به خوشهخوار انگور، درجه دو به شته، و درجه سه به سفیده زگ سیاه اشاره نمود.
وجود علائمی مثل قرمزی، زردی یا قهوهای شدن برگ گیاهان، ایجاد سوختگی در نوک برگها، تولید حفره در برگها، تغییر بافت برگ، وجود تار و کرکهای پنبه مانند، دیده شدن لکههای براق یا چسبناک، عدم گلدهی گیاهان، افتادن جوانههای گیاه و بیکیفیت بودن میوه همگی نشان از حمله آفات و درگیر شدن گیاه با بیماریهای باکتریایی، قارچی و مشکلات عمومی میباشد.
هر کس که گیاه، درخت یا گلی را چه در مقیاس بزرگ چند هکتاری یا در مقیاس کوچک باغچههای منازل، ویلاها و فضاهای داخلی آپارتمانی، پرورش میدهد، باید اطلاعات و دانش مورد نیاز را جهت تضمین بقاء و سلامتی گیاه خود در ارتباط با شناخت و مبارزه با انواع آفات و مشکلات پرورش آن، در سطح حداقلی کسب نماید. آفات گیاهان تنها برای فضاهای بیرونی و مزارع بزرگ کشاورزی نمایان نمیشوند، بلکه در محیطهای محفوظ و کنترل شده داخل منازل یا گلخانههای نیز میتوانند به گیاهان ما آسیب برسانند. اغلب روشهای مبارزه و نابودی آفات گیاهان، روشهای ساده، کمهزینه و تجربی است و در بسیاری موارد نیاز به انجام هزینههای زیاد و خرید آفتکش و انجام سمپاشی نیست.
به طور کلی جهت مبارزه و کنترل آفات، چه در مقیاس کوچک خانگی یا مقیاس بزرگ زراعی، چهار روش اصلی وجود دارد که میتواند مورد توجه صاحبان مزارع یا باغچهها و پرورش دهندگان گیاهان قرار گیرد.
گروه اول روشهای کنترل زراعی نام دارند. این گروه، روشهای ساده، کمهزینه و هوشمندانهای هستند که اصول پایهای کاشت و پرورش گیاهان بوده و در مبارزه با آفات، توصیه شدهاند. از جمله روشهای کنترل زراعی میتوان به هرس منظم و تخصصی، مدیریت آبیاری و کوددهی، استفاده از نهال و بذرهای سالم و منطبق با محیط، ایجاد یخآب زمستانی برای حذف بعضی حشرات، شخمزنی باغچه یا مزرعه، سوزاندن یا جمعآوری محصولات غیرقابل مصرف، تعویض به موقع گلدان گیاهان، دقت در خرید گلها و گیاهان سالم، عدم استفاده از کود حیوانی تازه و نپوسیده برای گیاهان آپارتمانی و داشتن قلمههای پشتیبان از گیاهان به منظور تولید مجدد در صورت از بین رفتن توسط آفات، اشاره نمود.
گروه دوم روشهای کنترل مکانیکی یا فیزیکی نامیده میشوند. روشهای کنترل مکانیکی، اقدامات جانبی در مبارزه با آفات و حشرات هستند. به عنوان نمونه میتوان از وجین کردن علفهای هرز، استفاده از تلههای معمولی و تلههای نوری جهت گیر انداختن حیوانات مزاحم یا حشرات، ایجاد مانع و گودال در اطراف درختان جهت جلوگیری از نزدیک شدن حیوانات و آفات به ساقه و تنه درختان مثل مالیدن روغن به تنه آنها و یا استفاده از گونی و کلش جهت حفظ گیاه نام برد.
گروه سوم روشهای کنترل شیمیایی هستند. در این روشها، باید از انواع آفتکشهای شیمیایی و سموم جهت مبارزه با آفات گیاهان، گلها یا درختان استفاده نمود. روشهای شیمیایی، فرایندی بسیار تخصصی هستند و مسائلی مثل انتخاب آفتکش مناسب، زمان استفاده از آن و رعایت مقدار دوز مورد نیاز، باید با مشورت و توصیه متخصصین این حوزه به کار گرفته شوند. ممکن است که یک آفتکش تنها در دوره خاصی از زندگی یک حشره مؤثر باشد، تأثیر آفتکشها با توجه به دمای هوا، رطوبت، درجه حرارت و شدت و جهت وزش باد، بسیار متفاوت میباشد، استفاده غلیظ از سموم در بعضی مواقع باعث سوختگی گیاهان میگردد و فواصل دورهای بین سمپاشی باید آگاهانه رعایت گردد.
گروه چهارم، روشهای کنترل بیولوژیک است. در این روشها از حیوانات، حشرات یا مواد غیر شیمیایی، جهت مبارزه با آفات استفاده میگردد. به عنوان مثال میتوان از کفشدوزک به منظور مبارزه با شته و شپشک، از سارها جهت مبارزه با آفات گندم، از جغد و مار جهت مبارزه با موشها و از شیخکها به منظور مبارزه و صید انواع حشرات مزاحم استفاده نمود. همچنین میتوان از کاربرد سرکه در مبارزه با علفهای هرز، استفاده از آب داغ و صابون جهت شستن گیاهان آپارتمانی و حذف آفات، استفاده از چای کیسهای بابونه در برابر بیماریهای قارچی و سفیدک گلها، کاربرد محلول سیر و صابون مایع در درمان گیاهان مبتلا به بیماریهای باکتریایی و ویروسی، اسپری نمودن محلول قرص آسپیرین به برگ گلها جهت حفاظت از آفات، و بدمزه کردن برگ گیاهان با پودر بچه یا آرد جهت حفاظت از خورده شدن توسط حیوانات اشاره نمود.
در مبارزه با بعضی آفات باید از روشهای تلفیقی استفاده نمود. به این معنی که همزمان از دو یا چند روش گفته شده باید کمک گرفت تا به نتیجه مطلوب و حذف کامل آفات منجر گردد.
در ادامه، رایجترین بیماریها و آفات گیاهان آپارتمانی و باغچهای، علائم و علت وقوع و راه حل دفع و مبارزه با آنها را بررسی مینماییم.
لکههای باکتریایی : به علت گرما و رطوبت زیاد محیط ایجاد میگردد و شکل ظاهری گیاه، کوچک و تیره و پیش رونده میشود. باید توسط قارچکش یا حذف قسمتهای بیمار گیاه، درمان شود.
آتشک باکتریایی : به علت رطوبت و خنکی زیاد هوا بوجود آمده و باعث ایجاد نقاط زرد و بزرگ و در نهایت قهوهای بر روی سطح برگها میشود. در این حالت باید گیاه را از بین برد و تا مدتی از کاشت گیاه جدید خودداری نمود.
پژمردگی باکتریایی: خاک یا علفهای آلوده، منجر به زردی و پژمردگی دائمی برگهای گیاهان میشود. باید گیاه را از خاک خارج کرده، خاک را تعویض نموده و گیاه جدیدی کاشته شود.
پوسیدگی و سیاهی ریشه: رطوبت دائمی ریشه و دمای 12 تا 18 درجه خاک به پوسیدگی ریشه و رشد ناقص برگها و سیاهیهای کوچک روی آنها منجر میگردد. باید آبیاری را تصحیح نموده و از قارچ کش استفاده نمود.
شتهها: حشرات ریز زرد یا سبز رنگ درون برگها و ساقه گیاهان هستند که در محیطهای گرم و دارای نیتروژن زیاد خاک، ظاهر میگردند. باید گیاه توسط آب و صابون یا الکل تمیز گردد.
کپک خاکستری: قسمتهایی از گیاه به رنگ قهوهای روشن درآمده و قابل استفاده نیست که بخاطر قارچ بوتریتیس است و راه حل آن، جداسازی بخشهای بیمار گیاه و استفاده از قارچ کش است.
سفیدک کرکی: رطوبت طولانی مدت باعث ایجاد بافت پودری سفید در لایههای زیرین گیاه شده و راه حذف آن، برقراری جریان هوا و دور کردن گیاهان از یکدیگر است.
لکه برگی زاویهای: در برگهای گیاه، حفرههای متعدد بوجود آمده که به علت بقایای به جا مانده از دانه و قسمتهای گیاهان دیگر است. باید بقایای گیاهان را از خاک جدا نمود.
کنه تار عنکبوتی: در فضاهای داخلی گرم و پرحرارت به گیاهان حمله میکند و در سطح زیر برگها تارهای ظریف تنیده شده عنکبوت دیده میشود. باید گیاه را از محیط دور کرده و برگها را با آب و صابون و حشرهکش تمیز نمود.
آنتراکتوز: باعث زردی و در نهایت قهوهای شدن نوک برگها میگردد. راهحل جدا نمودن برگهای مشکلدار و کم کردن مقدار آبیاری است.
شپشک آردی: حشرات ریز و سفید رنگی هستند که به علت آبیاری زیاد و نیتروژن زیاد خاک بر روی گیاه دیده میشوند. باید به صورت فیزیکی یا توسط حشرهکش از گیاه دور شوند.
شپشک قهوهای: تودهای تجمع یافته و به صورت توپی شکل است که برجسته بوده و در دمای حدود 25 درجه به ساقه و قسمتهای زیرین گیاهان آپارتمانی نفوذ کرده و تکثیر مییابد. جهت مبارزه باید از صابون حشرهکش و شستشو و اسپری آن بر روی گیاه استفاده نمود.
تریپس: گیاهخواران کوچک و باریکی هستند و از قسمت اتصال ساقه به برگ تغذیه میکنند و باعث پریدگی رنگ برگها و ایجاد لکههای نقرهای میگردند. جهت دفع باید از کارتهای آبی چسبناک و صابونهای حشرهکش استفاده شود.
پشه یا مگس سیاه: جونده ریشه گیاهان آپارتمانی هستند و به نهالهای جوان و گیاهان قلمه زده شده نیز حمله میکنند. راه حل دفع آنها استفاده از هیدروژن پراکسید سه درصد است که هنگام آبیاری باید استفاده گردد.
مگس سفید: معمولاً در قسمت زیرین برگها تجمع کرده و به صورت گروهی از برگها تغذیه میکنند. برای مبارزه با آنها باید برگهای آلوده را هرس کرده و از روغنهای باغبانی بر روی گیاه مالیده شود.
مورچهها: هجوم مورچه به گیاهان معمولاً بخاطر استفاده از آلودگیهای دیگر آفات است و بهترین آفتکش جهت مبارزه با مورچهها، استفاده از اسید بوریک میباشد.