درخت کاج گونههای بسیار متنوعی دارد که از معروفترین آنها کاج مدیترانهای، کاج هیکوری، کاج کولتر، کاج سفید غربی و شرقی، کاج دمروباهی، کاج پاندروسا، کاج کله قندی و انواع مختلف دیگر است و کاج سیاه یا کاج اتریشی یکی از معروفترین انواع کاج میباشد. نام علمی درخت کاج سیاه Pinus Nigra و نام انگلیسی آن Black Pine میباشد. کاج سیاه، بومی قاره اروپا بوده و از این منطقه به آسیا و آمریکا برده شده است. در کشور ما به آن کاج مشهدی میگویند. کاج سیاه در دهه 1330 به کشور ما وارد شده و پرورش یافته است.
سرعت رشد نهال کاج سیاه در 6 تا 8 سال اولیه بسیار زیاد است و در این دوره به صورت مطبق رشد میکند و تاج آن در نهایت به شکل چتر مانند یا کروی درمیآید. کاج سیاه گیاهی همیشه سبز است. همه ساله یک گره به نهال کاج اضافه میشود و از شمارش این گرهها میتوان به سن درخت پی برد. کاج سیاه در صورت مساعد بودن شرایط عمری بسیار طولانی دارد و سن این درخت تا محدوده 300سال نیز گزارش شده است.
میوه کاج سیاه به شکل تخممرغی و به طول 6 تا 8 سانتیمتر است که در طول رشد به رنگهای سبز، زرد تیره و شکلاتی تغییر رنگ میدهد. از میوه کاج سیاه در صنایع پزشکی و داروسازی، داروهای فراوانی جهت کاهش کلسترول، سلامت قلب، درمان زکام، رفع مشکلات و زخمهای معده، تقویت قوای جنسی و درمان بیماریهای چشمی تهیه میگردد.
پوست درخت کاج سیاه به رنگ خاکستری مایل به سیاه است. گلهای این درخت نیز سفید رنگ و مسطح بوده و خواص دارویی و درمانی دارند. برگهای کاج سیاه به شکل سوزنی و به رنگ سبز تیره بوده و به خاطر همین رنگ برگها، این نوع کاج از دور به رنگ تقریباً سیاه دیده میشود. صمغ خارج شده از درختان کاج سیاه خواص دارویی و درمانی فراوانی دارد و جهت درمان رماتیسم، رفع مشکلات تنفسی، جلوگیری از سنگ کلیه و سیاتیک توصیه شده است.
از خصوصیات جالب گیاه کاج سیاه، قدرت بالای این درخت در تصفیه و فیلترینگ آلودگی هوا بخصوص در مناطق شهری و پرجمعیت است. لذا در بسیاری از شهرهای شلوغ و آلوده جهان، شهرداران به ایجاد فضاها و پارکهای بزرگ درون شهری با استفاده از درخت کاج به صورت ردیفی یا گروهی و یا به عنوان پرچین و درخت سایهدار، مبادرت میورزند. از جمله این اقدامات میتوان کاشت 1700 اصله درخت کاج به صورت ردیفی در پارک چیتگر تهران اشاره نمود. باید توجه داشت که علاوه بر مسئله زیبایی و تصفیه هوا، وجود درختان کاج سیاه در فضاهای شهری باعث ایجاد محل زیست مناسب برای پرندگان شهری و جلوگیری از وزش تندباد داخل شهر و حفظ منابع آب زیرزمینی خواهد شد.
کاج سیاه مانند کاجهای کاشفی و کاج تهران، از انواع کاجهای سایهدار است و در بسیاری از کوچهها جهت ایجاد سایه در فاصله نیممتری از دیوار نیز توسط مسئولان فضای سبز شهری کاشته میشود.
کاج سیاه درختی با خصوصیات منحصر به فرد نسبت به شرایط آب و هوایی گوناگون میباشد و در برابر انواع تغییرات آب و هوایی مانند گرما، سرما، خشکی، شرایط کویری، وزش باد، بارش برف و باران سنگین و شرایط مختلف خاکی مانند شوری یا آهکی بودن خاک بسیار مقاوم است. در کشور ما کاج سیاه بیشتر در مناطق معتدل و سردسیری پرورش یافته است.
کاج سیاه به نور خورشید در حد 6 تا 8 ساعت در روز شدیداً نیازمند است لذا باید کاشت نهال کاج سیاه در مناطقی انجام شود که حتی در فصول سردسیر، گیاه بتواند از نور مستقیم خورشید بهره ببرد.
درخت کاج سیاه به دلیل مقاومت خوب در برابر شرایط مختلف آب و هوایی و عدم نیاز به رسیدگی تخصصی، جهت جنگلکاری، تزئینات پارکها و فضاهای گردشگری، رفوژها، پارکهای جنگلی و ساخت اردوگاههای تفریحی پرورش مییابد. کاج سیاه قابلیت رشد تا ارتفاع بسیار زیاد در حد 30 تا 50 متر دارد و لذا در فضاهای بزرگ و دارای دورنمای وسیع مورد استفاده قرار میگیرد.
از درخت کاج سیاه به جز در موارد زینتی، جهت آمایش خاک، کنترل فرسایش زمین و به عنوان بادشکن نیز به فراوانی استفاده میگردد.
پای درختان سوزنی مانند کاج سیاه همواره سیاه و تاریک میباشد و بخاطر عدم نور مناسب، گیاهان نیتراتساز و میکروارگانیسمها فرصت رشد پیدا نمیکنند و در نتیجه خاک اطراف آنها به سمت اسیدی شدن پیش میرود. لذا جهت همزیستی با درختان کاج سیاه در محوطهسازی باید گیاهانی را انتخاب نمود که نیاز نوری زیادی ندارند که میتوان از چمن و انواع گلهای مخصوص خاکهای اسیدی استفاده نمود.
تکثیر درخت کاج سیاه از سه روش کاشت بذر، قلمه زدن و کاشت نهال صورت میگیرد. بهترین زمان جهت کاشت نهال کاج سیاه دوره زمانی خواب نهال در فصل پاییز یا اوایل بهار است و در مناطق معتدل و سردسیر که معمولاً نهالهای کاج در این مناطق کاشته میشوند، بهترین زمان بعد از پایان فصل سرد و اتمام یخبندان است.
درختان کاج سیاه به علت داشتن ریشههای قوی و وسیع، باید در فضاهایی کاشته شوند که در اطراف آنها هیچ نهال یا ریشه زیر زمینی درختان دیگری وجود نداشته باشد. عمق ریشه نهالهای کاج پس از رشد کامل به 2 تا 5 متر خواهد رسید. فاصله کاشت بین نهالهای کاج دو تا سه متر در نظر گرفته میشود. نهالهای کاج اکثراً به صورت دیم کاشته میشوند ولی در مناطق کم بارش باید در حد متوسطی جهت رشد ریشه آبیاری گردند. درختان کاج سیاه نیاز خاصی به کوددهی ندارند و نباید به آنها کود فضولات پرندگان یا جوشانده گیاهان داده شود. درختان کاج سیاه به هرس کردن نیز نیاز ندارند. کاج سیاه نسبت به آفات مقاومت خوبی دارد و در این زمینه گیاه ضعیفی نمیباشد.
مناسبترین خاک جهت کاشت نهال کاج سیاه، خاکها و زمینهای آهکی است، اما کاج سیاه قابلیت رشد و تکثیر در خاکهای دیگر مانند خاکهای سنگلاخی، رسی و گچی را نیز دارد. خاک محل کاشت باید از زهکشی خوب برخوردار باشد.
همان طور که گفته شد، درختان کاج گونههای بسیار متنوعی دارند و باید هنگام خرید از نوع نهال مورد نظر و شرایط آب و هوایی متناسب با آن اطمینان مورد نیاز را کسب کنیم. نهال کاج سیاه باید دارای ریشههای سالم و قوی بوده و نشانههای بیماری یا آفات بر روی ساقه نهال یا ریشه وجود نداشته باشد. تنه نهال نیز باید به صورت عمودی رشد کرده باشد و سنی حدود یک تا دو سال داشته باشد.