در ذرت و سورگوم ، سیستمهای ریشه ای وسیع و قوی وساقه های جوان تنومنت مانع از ورس در مراحل اولیه رشد گیاه می شوند . عمل ورس در گیاهان در ارقام در حال مسن شدن این گیاهان در آخر ف صل بعد از بلوغ فیزیولوژیکی زمانی که وزن دانه حداکثر است وساقه گیاهان به دلیل انتقال کربوهیدراتها از منبع به مخزن ضعیف شده است و به دلیل توقف فتوسنتز در حال جایگزینی نیست بیشتر شایع است.
ساقه های بیمار ، صدمه دیده و هوا دیده ممکن است بعد از بلوغ فیزیولوژیکی ورس را در این گیاهان افزایش دهند زیرا آنها اغلب در مزرعه خشک می شوند.
ورس در گیاهان مانعی برای تولید عملکرد بالای دانه می باشد و بیانگر محدودیت شدید برای افزایش پتانسیل عملکرد می باشد . توسعه غلات باکاهش ارتفاع آنها نشاندهنده اقدم بزرگی به سوی جلو می باشد .گیاهان پاکوتاه به دلیل کاهش مقاومت به باد در آنها فشار کمتری روی ریشه ها یا بخشهای پایینی ساقه اعمال میکنند. عملیات تولید باید با هدف عرض صحیح ردیفها باشد به طوری که نفوذ نور خورشید به میانگره های پایینی تمایز سلول ها و نه طویل شدن آنها را تحریک کند.
عملیات اصلاح نباتات ومدیریت باید ترکیب شوند تا مشکل ورس در گیاهان را کاهش دهند . ورس در گیاهان مشکلی است که احتمالاٌ به طور کامل حذف نمی شود . در حالی که فشار جمعیت تقاضا برای غذا را افزایش می دهد ودر حالی که پیشرفت تکنولوژی پتانسیل عملکرد دانه را افزایش می دهد ورس احتمالاٌ به عنوان یک مورد همیشه باقی خواهد ماند.
انواع ورس گندم:
طبق نظریه soubiet (در سال 1960) سه نوع ورس درگندم مشاهده می گردد .
1- ورس ریشه (رادیکولر ) : Radiculaire
پس از آنکه ریشه گندم تشکیل گردید ، نبات از قسمت ریشه میخوابد . این حالت موقعی پیش می آید که ریشه خیلی ضعیف بوده ، به مقدار کم در خاک زراعتی توسعه یافته و همچنین عمق کافی نداشته باشد .
از طرف دیگر علاوه بر کم عمق بودن ریشه ، زیادی ازت درخاک وزمان جوانه زدن موجب این ورس می گردد . اثر این ورس درمناطق مرطوب و در قسمتهایی از مزرعه که سایه باشد ، مانند زیر درختان و ساختمان و غیره بیشتر و زیادتر است . باد و باران شدید نیز به ایجاد اینورس کمک زیادی می نمایند.
2- ورس ساقه (کولینر ) : Caulinaire
این ورس درابتدای رشد ساقه ، یعنی زمانی که در ساقه های جوان گندم هنوز مقاومت کافی بوجود نیامده اتفاق می افتد. بنابراین غیر طبیعی بودن وضعیت رشد ساقه ها ، کمی استحکام وضعیف بودن آنها ، زیادی ازت در زمین بخصوص هنگام ساقه رفتن به ایجاد این ورس کمک خواهد نمود . این ورس اغلب از محل گره ها بوجودمی آید .
هر گاه تراکم بوته ها در مزرعه زیاد و باد و باران نیز شدید باشد ، تمام مزرعه ورس خواهد نمود. گاهی اوقات پس از انکه ورس ساقه ایجاد گردید ، ساقه گندم در اثر زمین گرائی منفی مجدداٌ به حالت اول در می آید.
3- ورس نودال : Noeudale
ورس در گیاهان نودال خیلی بندرت اتفاق افتاده ومعمولاٌ در قسمتهای انتهایی گره های (بند) ساقه بوجود می آید . عامل این ورس در گیاهان زیادی ازت ، نرسیدن نور کافی به نبات در آخر دوره رشد ، دیر جوانه زدن ، دیر رشد کردن و کامل نشدن ساختمان گره های ساقه بوده و زمانی که این ورس بوجود آید گندم قادر به برگشت به وضع اول نخواهد بود.
به طور کلی گندمهایی در مقابل ورس مقاومت کامل دارندکه فاصله گره های قسمت پایین ساقه آنها کم و ضخامت آنها زیاد ودارای آوندهای چوبی فراوان و بافت اسکلرانشیمی کافی باشند.
عوامل تولید کننده ورس :
مهمترین عواملی که درگندم ورس ایجاد می نمایدعبارتند از :
1- زیادی ازت درخاک در صورتی که مقدار ازت در زمین هایی که گندم کاشته شده بیش از اندازه باشد ، موجب هر سه نوع ورس بخصوص ورس اولی و سومی خواهد شد .
2- عدم تعادل بین کربن و ازت : (معمولاٌ 98 درصد وزن گیاه راکربن وازت تشکیل می دهد ). ازت در ساختمان گیاه به صورت اید آمینه و پروتید و کربن در ساختمان تمام قسمتهای گیاه به ویژه گلوسیدها شرکت دارند . زمانی که جذب کربن سریع تر انجام شده و ازت کمتر جذب گردد و یا عکس این حالت اتفاق افتد ، چون نسبت بین کربن و ازت و یا گلوسیدها و پروتیدها به هم می خورد ، گیاه ورس خواهد نمود.
3- تراکم بیش از اندازه نبات (کشت بذر بیش از اندازه ) : هر گاه تراکم نباتات در واحد سطح بیش از اندازه معین باشد ، به علت عدم سرعت رشد ساقه ، ورس کولینر بوجود می آید.
4- باران شدید : درمناطقی که باران خیلی شدید و به صورت رگبار می بارد بخصوص در زمانی که گل آذین (سنبله ) ودانه ها تولید شده و شروع به رشد نموده باشند ، ورس ایجاد خواهد شد.
5- باد شدید :
باد شدیددرمرحله گل کردن ودر ابتدای مرحله بزرگ شدن دانه ها موجب ورس ریشه می گردد . هر گاه باد وباران شدید، توام باشند اثر آنها درایجاد ورس گندم شدیدتر خواهدبود.
6- آبیاری مزرعه بلافاصله بعد از بارندگی : ر ورد بعضی از ارقام بخصوص نژادهای پا بلند ورس بوجود می آورد.
7- هر گاه در اثر کمبود رطوبت ، نور ، جذب مواد غذایی ، سفتی خاک ، پوکی خاک و سایر عوامل نسبت ساقه وریشه به هم خورده وعدم تعادل بین آنها بوجود آید در نتیجه ورس ایجاد خواهد شد.
8- کمبود نور : در صورتی که نور کافی به اندامهای نبات نرسد ، به علت آنکه اندامهای خشبی در نبات به طور کامل تشکیل نمی گردد ، ورس بوجود می آید.
9- وجود ابر در مدت زمان طولانی در آسمان در طول دوره رشد گیاه نه تنها در ایجاد ورس موثر می باشد ، بلکه دوره رشد و زمان رسیدن محصول را طولانی خواهد نمود.
10- کشت ارقام پا بلند بخصوص درخاکهای پوک و عمیق
11- پوکی خاک :
در این خاکها به علت آنکه ثبات استحکام کافی ندارد به ایجاد ورس کمک زیادی خواهد شد
12- شیوع بعضی از بیماری های گیاهی بخصوص بیماری pietin یا باخوره غلات ( Gercosporella herpotrichoides ) این بیماری به طوقه گیاه حمله نموده وبه علت از بین رفتن استقامت طوقه ، ورس ایجاد میشود .
برای جلوگیری از ورس گندم باید نسبت به مسائل زیر توجه گردد :
الف – کشت بذر به اندازه کافی بوده و تراکم بوته ها در واحد سطح مناسب باشد .
ب- مصرف کود ازته در حد معین و مورد نیاز گندم باشد (بادر نظر گرفتن نوع نبات قبلی در تناوب و رقم گندمی که کاشته شده)
پ- انتخاب ارقام مقاوم به ورس
ت- عدم انتخاب ارقام پا بلند و حساس به ورس در مناطقیکه باد وباران شدید است.
ث- انتخاب ارقامی که دارای ساقه قطور و خشبی باشند (قطر ساقه آنها زیاد باشد)
ورس در یولاف :
در پاره ای از مناطق عوامل مختلفی نظیر زیادی ازت درخاک ، کمبود سیلیس در محل گره های ساقه ، تراکم بیش از حد نبات در واحد سطح ، بارندگی شدید ، آبیاری بیش از اندازه ، ریزش باران به صورت رگبار شدید – سرایت برخی از بیماریهای قارچی ، ارتفاع زیاد نبات وفواصل زیاد بین گره های ساقه ، سبب خوابیدگی ساقه یولاف و در نتیجه بعضی اوقات موجب جلوگیری از ادامه رشد نبات وکاهش مقدار محصول می شود که در چنین مواردی بهتر است از ارقام پا کوتاه ومقاوم در برابر ورس استفاده شود.
ورس در جو :
جو درمقابل ورس از دیگر غلات بخصوص گندم حساس تر است ، همچنین جوهای پاییزه حساسیت بیشتری نسبت به جوهای بهاره در مقابل ورس دارند ، زیرا جوهای پائیزه پنجه بیشتری تولید نموده و ارتفاع ساقه آنها زیادتر است . استعمال مقادیر زیاد کود ازته اثر بسیار زیادی در بالا بردن شدت ورس خواهد داشت.
خوابیدگی در گندم :
خوابیدگی از عوارض نامطلوبی است که در زراعت های گندم ، جو ، برنج ، یولاف و گاهی ذرت رخ می دهد . شدت خسارت خوابیدگی بسته به اینکه در چه مرحله ای از رشد گیاه روی دهد متفاوت است و ممکن است تا 40 درصد محصول را از بین ببرد .
خوابیدگی بیشتر به دلیل فراوانی نهاده ها و امکانات برای رشد و نمو رخ می دهد . شاید به همین دلیل آن را مرض فراوانی نامیده اند . عامل های طبیعی همچون طوفان و تگرگ نیز می توانند باعث خوابیدگی شوند . خوابیدگی اغلب در فصل بهار که سنبله ها از غلاف برگ پرچم خارجش ده اند و بوته ها به ارتفاع نهایی خود رسیده اند ، روی می دهد و هر چه ارتفاع بوته های زیادتر باشد ، حساسیت به خوابیدگی هم بیشتر است.
بوته های مزرعه ی گندمی که دچار خوابیدگی شده اند ، لزوماٌ همگی در یک راستا خم نمی شود بلکه ممکن است دسته ای از بوته ها از یک راستا و دسته ی دیگر از جهتی دیگر دچار خمیدگی شوند.
اگر مزرعه به محض ظهور سنبله ها دچار خوابیدگی شوند شدت خسارت بسیار زیاد خواهد بود (30 درصد یا بیشتر ) ، ولی چنان چه خوابیدگی در مرلحه ی خمیری سخت و یا بعد از آن روی دهد خسارت وارد شده اندک (حدود 10%) بوده و عمدتاٌ مربوط به مشکلات برداشت است.
خمیدگی هنگام خابیدگی
هنگام وقوع خوابیدگی ، ساقه ها از محل میانگره ای پایینی دچار خمیدگی می شوند . محل گره به دلیل توپر بودن کمتر دچار شکستگی یاخمیدگی می شود و بیشتر میانگره ها هستند که خمیده یا شکسته می شوند.ساقه هایی که دچار خوابیدگی زودرس (پیش از گلدهی) می شوند ممکن است دوباره از محل یکی از گره ها (بر اثر تفاوت توزیع اکسین در دو سوی گره) به حالت قائم درآیند. چنین ساقه هایی نسبت به خوابیدگی بعدی بسیار مقاوم خواهند بود.
دانه های گندمی که از مزارع خوابیده برداشت می شوند ، بیشتر چروکیده بوده و وزن حجمی آنها کاهش یاقته است . درصد آردخالص به دست آمده از چنین گندم هایی کمتر ، ولی درصد پروتئین آنها نسبت به مزرعه شاهد زیادتر خواهد بود.
از نظر فیزیولوژیک چون خوابیدگی باعث از بین رفتن غالبیت ساقه اصلی بر جوانه های پنجه که در قاعده ساقه قراردارند می شود بنابراین پس از خوابیدگی تعدادی پنجه از قاعده ساقه ی اصلی شروع به رشد می کنند.از آنجا ک این پنجه ها در شرایط نامساعد محیطی (دمای زیاد و طول روز بلند) رشد می کنند ، بدون رشد رویشی کافی وارد مرحله ی زایشی شده و بذرهای چروکیده ونارسی تولید می کنند که اگر همراه بذر اصلی برداشت شوند ، موجب کاهش کیفی عملکرد دانه می شوند.
فعالیت قارچ ها و باکتری ها
بخش هایی از مزرعه که دچار خوابیدگی شده اند ، محیط مناسبی برای فعالیت قارچ ها و باکتری ها می باشند ، زیرا ساقه ها روی هم فشرده شده و تهویه در آنها به راحتی صورت نمی گیرد در نتیجه دما ورطوبت این بخش ها افزایش یافته و فعالیت قارچ ها وباکتری ها افزایش می یابد.
گاهی ممکن است بوته های گندم به جای خوابیدگی ساقه دچار خوابیدگی ریه شوند خوابیدگی ریشه در شرایطی رخ میدهد که پس از ظهر کامل سنبله که بوته ها ارتفاع نهایی خود رابه دست آورده اند بارندگی سنگینی اتفاق افتد . دراین صورت سنبله ها وبرگ ها بر اثر قطه های باران به طور کامل سنگین شده وچون خاک هم خیس است ، ساقه ها بدون اینکه دچار خمیدگی از ناحیه میانگره های ساقه شوند ، به طور مستقیم ازناحیه طوقه ، یعنی ازروی سیستم ریشه ای ، دچار خوابیدگی می شوند.
این نوع خوابیدگی موجب پاره شدن سیستم ریشه ای گیاه شده وکاهش عملکرد دانه را در پی خواهد داشت. دراین رابطه ، هر چه سیستم ریه ای عمیق تر و گسترده تر باشد و لنگر اندازی ریشه درخاک بهتر باشد ، خطر رخداد این نوع خوابیدگی کمتر است.
عوامل موثر بر خوابیدگی و راههای جلوگیری :
1- ارتفاع گیاه
هرچه ارتفاع بوته ها زیادتر باشد ، در هنگام وزش باد فشاری که به میانگره های پایینی ساقه برای خم کردن یا شکستن آنها وارد می آید ، زیادتر خواهد بود. در این راستا طول سه میانگره پایینی ومقاومتی که در برابر خم شدن یا شکستن می کنند، اهمیت زیادتری دارد.
هر چه طول این سه مینگره کوتاه تر باشد ، مقاومت گیاه در برابر خوابیدگی زیادتر خواهد بود. از بین سه میانگره ی پایینی طول و مقاومت میانگره ی دوم از اهمیت بیشری برخوردار است . وزن ویژه ی ساقه یعنی وزن واحد طول ساقه ، یکی از معیارهای گزینش ارقام درارتباط با مقاومت به خوابیدگی است ووزن ویژه ساقه با مقاومت بیشتر به خوابیدگی همراه است.
گندم که دارای ژن Rht/Gal
امروزه با استفاده از ارقام نیمه پاکوتاه گندم که دارای ژن Rht/Gal می باشند ، تقریباٌ مشکل خوابیدگی به نحو کامل حل شده است . تولید این ارقام دستاورد تلاقی ارقام پابلند با رقم Norin-10 در ایستگاه پژوهشی غلات درمکزیک در دهه ی 1960 میلادی به وسیله نورمن بورلگ و همکارانش بودونام انقلاب سبز را به خود اختصاص داد. اصلاح این ارقام نه تنها باعث حل شدن مشکل خوابیدگی در گندم شد بلکه عملکرد دانه رانیز افزایش داد.
در مورد غلافی همچون جوکه ارقام پر محصول آن دارای ارتفاع ساقه زیادی هستند میتوان با استفاد از مواد تنظیم کننده رشد که باعث کندی رشد طولی ساقه میشوند ، طول میانگره های پایینی ساقه راکاهش داد تا به این ترتیب نسبت به خوابیدگی مقاوم شوند. مواد کند کننده رشد ، نظیر ccc از راه جلوگیری از سنتز جیبرلین در درون گیاه مانع از رشد سریع طولی ساقه می شوند.
میزان مصرف این مواد بین 2-1 لیتر درهکتار و زمان مصرف آنهادرست بیش از شروع رشد طولی ساقه است . به جز کند کننده های رشد ، گروه دیگری از مواد شیمیایی از راه تولید هورمون اتیلن مانع از رشد طولی بیش از حد ساقه می شوند. تریال ، سیرون و اتفان برخی از این مواد هستند.
2- عامل های زراعی :
الف – تراکم بوته – تعداد زیادبوته رواحد سطح یکی از دلیل های رویدار خوابیدگی است . درتراکم های زیاد بوته چون میزان تابشی که در بخش های پایینی سایه انداز می رسد کم است ، میان گره های پایینی ساقه در تایکی رشد طولی خاصی (تاریک روییدگی) می کنند که باعث شکننده شدن ساقه می شود. راه جلوگیری از بروز این مشکل ، کاشت بذر با تراکم مناسب است . کشاورزان در عمل مزارع بسیار پرپشت راکه احتمال خوابیدگی در آنها زیاد است ، می چرانند وگرچه تعدادی ساقه بهاین ترتیب از بین می رود ولی از وقوع خوابیدگی جلوگیری می شود.
ب- عمق کاشت بذر : اگر بذر گندم خیلی سطحی کاشته شده باشد ، حساسیت بوته ها نسبت به خوابیدگی زیاد خواهد بود . در چنین شرایطی ، چنان چه بذر قدری عمیق تر کشت شود ، به گونه ایکه طوقه درمحل پایین تری نسبت به سطح خاک قرار گیرد ، استقرار بوته ها در خاک بهتر خواهد بود و لنگر اندازی بهتر ریشه ها در خاک مانع ازخوابیدگی خواهد شد.
ج- عناصر غذایی
– اگر همه نیتروژن مورد نیاز گیاه به صورت یکجا در بهار در دسترس بوته ها قرار گیرد، رشدزیادمیانگره های پایینی ساقه باعث افزایش حساسیت به خوابیدگی خواهد شد . در چنین شرایطی ، افزودن پتاسیم و فسفر به خاک باعث ایجاد تعادل در تغذیه گیاه شده و استحکام ساقه را افزایش می هد . سفارش شده که کودهای نیتروژن دار به صورت قسمت قسمت در اختیار گیاه قرار داده شود تا هم از شستشوی آنها کاسته شود و هم خطر رویداد خوابیدگی کاهش یابد. برای این کار می توان بخشی از نیتروژن را در هنگام کاشت مقداری ار در شروع رشد طولی ساقه وباقیمانده را در هنگام ظهور سنبله خاک افزود.
د- رطوبت : بارندگی های متوالی یا آبیاری های سنگین وپیاپی از دلایل ایجادخوابیدگی است . زیادی رطوبت درمزرعه باعث تشدید ابتلای ساقه ها به بیماری هایی نظیر لکه چشمی می شود که استحکام ساقه ها را کاهش می دهد وباعث ایجاد حساسیت به خوابیدگی می شود.
3- وزش باد
در برخی مناطق گندم خیز پس از ظهور سنبله گندم بادهای موسمی با جهت مشخصی می وزند . این بادها عامل ایجاد خوابیدگی هستند. در چنین مناطقی بهتر است جهت ردیف های کاشت گندم هم راستا با باد باشد تا باد از بین ردیف ها عبور کرده و ازخسارت خوابیدگی کاسته شود . احداث بادشکن نیز از اقدامهای اساسی است که مانع از رویداد خوابیدگی می شود . جهت کاشت درختان بادشکن باید عمود بر راستای بادهای غالب منطقه باشد.