درخت خاس یا آیلکس Crenata tree، درختی همیشه سبز است و بومی مناطق مختلفی در آفریقا، اروپا و جنوب غرب آسیا میباشد. گستردهترین گونه درختی جنگلهای کوهستانی شمال و جنگلهای هیرکانی را این گیاه به خود اختصاص داده است. در زبانهای محلی این درختچه را با نامهای دیگری چون خاش، کولهخاس، چخ، هس، راج، راش، شرابه و عودالخیر نامگذاری نمودهاند. از این درختچه در تزئینات سال نو میلادی و کریسمس استفاده میگردد و به همین علت به راج کریسمس شهرت دارد.
گیاه خاس به دو صورت قابل پرورش است. حالت اول درخت کامل است که در این وضعیت به ارتفاع 3 تا 5 متر خواهد رسید و قطری حدود 20 سانتیمتر دارد. حالت دوم به صورت درختچه است که به علت داشتن شاخ و برگ انبوه از این نمونه جهت گزینههای زینتی و فضاسازی استفاده میگردد. گیاه خاس گیاهی دو پایه است به این معنی که گونههای نر و ماده آن در دو درخت مجزا پرورش مییابند و پس از گلدهی، میتوان جنسیت گیاه را تشخیص داد.
برگهای گیاه خاس، براق، دندانهدار و گاهی خاردار هستند. طول این برگها 3 تا 7 سانتمیتر و عرض حدود 2 تا 4 سانتیمتر داشته و دارای رنگ سبز تیره میباشند. بعضی گونههای درخت خاس نیز دارای برگهای ابلق یا حالت دو رنگ میباشد.
گلدهی درخت خاس در سن 4 تا 12 سالگی شروع میشود. گلهای پایه نر گیاه، رنگ زرد و گلهای پایه ماده، رنگ سفید یا صورتی ملایم دارند. گلهای ماده دارای چهار گلبرگ و چهار کاسبرگ هستند و در ماههای اردیبهشت و خرداد شکوفا میشوند.
میوه خاس رنگ قرمز تیره یا سیاه دارد و به علت سمی بودن برای انسان قابل مصرف نیست ولی پرندگان از آن به عنوان یک منبع غذایی استفاده مینمایند. میوهها کروی شکل بوده و قطری حدود 5 میلیمتر دارند و درونشان 4 عدد بذر گیاه وجود دارد.
از چوب درخت خاس به علت استحکام فراوان در وسایل تزئینی و دکوری استفاده میشود. برگهای این گیاه در طب سنتی به عنوان داروی مسهل، نرم کننده و درمان کننده سرما خوردگی به کار برده میشود.
درختچه خاس با توجه به شکل برگها و ترکیب کلی ظاهری، دارای زیبایی خاصی است و به علت همیشه سبز بودن میتوان از این گیاه در فضاهای خصوصی منازل، باغچههای کوچک، ادارات و اماکن عمومی، بولوارها و مکانهای عبوری پیادهروی، پارکها و محلهای نمایشگاهی به صورت پرچین یا تکدرخت زینتی استفاده نمود. ترکیب سرخ یا نارنجی میوههای این گیاه با برگهای دو رنگ آن در بیشتر فصول سال، جلوه زیبایی برای مکانهای کاشت این درختچه به ارمغان خواهند آورد.
با توجه به خصوصیت خوب رشد این گیاه در مکانهای سایه و نیمسایه، میتوان از زیبایی پرورش این گیاه به صورت درختچه تکی در فضاهای داخل خانه مانند پاسیو، تراس و ایوان لذت فراوان برد.
جهت محافظت از گیاهان حساس، گیاهان تازه کاشته شده و یا زمینهای سبزیکاری شده در برابر ورود حیوانات یا دامها و یا افراد مزاحم میتوان از کاشت گروهی خاس به علت تیغدار بودن برگهای آن به راحتی استفاده نمود.
کاشت گیاه خاس در فضاهای مختلف شهری به علت این که میوهای زیبای رنگی و خوشهای دارد، باعث جلب نظر پرندگان مختلف خواهد شد و در نتیجه محیطی امن برای زیست آنها و کمک به توسعه محیط زیست به ارمغان خواهد آورد.
خاس گیاه مختص مناطق سردسیر و مرطوب است و در شرایط دیگر آب و هوایی رشد کندی خواهد داشت. این گیاه نسبت به سرما و گرما تا حدودی مقاومت دارد ولی آب و هوای خشک برای پرورش آن مناسب نیست. بهتر است گیاه خاس را در مناطق و فضاهای دارای نور کافی کاشت کنیم ولی مکانهای نیم سایه یا سایه کامل نیز مشکل چندانی برای رشد این درختچه ایجاد نخواهد نمود. هر چه مقدار رطوبت هوا بیشتر باشد، سرعت رشد گیاه خاس بیشتر خواهد شد ولی خشکی زیاد هوا باعث تیزتر شدن دندانههای برگهای آن خواهد شد.
درختچه خاس از طریق کاشت بذر، قلمه زدن، پیوند و کاشت نهال قابل تکثیر است. جهت کاشت نهال این گیاه، باید عمق گودال حداقل نیممتر در نظر گرفته شود و درون آن با کودهای غنی و مواد آلی هنگام کاشت نهال، کوددهی شود. زمان مناسب کاشت نهال این گیاه در ماه شهریور است. جهت کاشت بذر در مهرماه و پیوند و قلمهگیری در اسفند ماه میتوان اقدام نمود.
درختچه خاس به آبیاری در حد متوسطی نیاز دارد و باید به صورتی آبیاری انجام شود که همیشه خاک اطراف آن تا حدودی مرطوب باشد. این گیاه نسبت به آفات و بیماریها تا حدودی مقاوم است و باید نسبت به آفتاب سوختگی برگها، حمله عنکبوتهای کوچک، نماتد، کلروز و بلایت مورد حفاظت قرار گیرد.
هرس گیاه خاس بستگی به نوع کاربرد آن در محیط دارد. اگر خاس جهت پرچین یا حالت کپهای کاشته شده است، باید در اوایل فصل رشد بصورت ظاهری هرس کامل شود تا شکل مورد نیاز را نسبت به موقعیت ظاهری کسب نماید.
جهت کوددهی گیاه خاس باید توجه داشت که درختچه خاس به علت ابلق بودن سبزینه کمتری نسبت به بقیه گیاهان دارد و دارای رشد کندتری میباشد؛ لذا کودهای دارای ازت بالا و اوره باعث کمشدن ابلقی آن میگردد و زیبایی و شکل ظاهری تزئینی گیاه را بر هم میزند. در نتیجه باید جهت کوددهی از نمونههای 3-18 استفاده نمود که ازت کمتر دارند و باعث حفظ زیبایی ظاهری برگها میگردند.
خاک مناسب جهت رشد و نمو گیاه خاس یا آیلکس، خاکهای غنی و دارای رطوبت و تا حدودی سنگین میباشد. خاک باید از زهکشی خوب برخوردار باشد. از نظر اسیدیته، خاکهای اسیدی با PH در محدوده 3.7 تا 6 برای آن مناسب است. کمی قلیایی بودن خاک برای خاس مشکلی ایجاد نخواهد نمود.
همان طور که توضیح داده شد، گیاه خاس یک گیاه دو پایه هست و گونه نر و ماده آن از هم جدا هستند. لذا در صورتی که قصد تکثیر آن در آینده به صورت پیوندی یا قلمه را داریم، باید هنگام خرید، گونه ماده آن را انتخاب نماییم تا تکثیر آن در آینده بر روی پایه ماده امکان پذیر باشد.
درختچه خاص نمونههای مختلفی با توجه به خواص ظاهری دارد که به عنوان نمونه گونه سبز جنگلی، سبز برگ درشت وارداتی، آیلکس برگ سفید و آیلکس برگ لیمویی را میتوان اشاره نمود. بعضی نمونهها با قلمه تکثیر نمیگردند، بعضی خاصیت ابلق ندارند، بعضی دارای ریشههای کند هستند و تکثیر سختی دارند. در نتیجه هنگام خرید باید با توجه به هدفی که از کاشت این گیاه مدنظر است، گونه مورد نیاز را انتخاب نمود.