بیماری تریستیزای مرکبات یکی از بیماریهای مهم مرکبات است که عامل آن نوعی ویروس می باشد. کلمه تریستیزا به معنی غم و غصه است و اولین بار برای توصیف مرکباتی که ظاهری ضعیف و پژمرده داشته اند به کار رفته است. این بیماری اولین بار در اواخر سال 1890 در آفریقای جنوبی مشاهده شد. تا مدتها تصور میشد که این علائم به خاطر ناسازگاری بین پایه و پیوندک ایجاد میشود. امروزه عامل بیماری شناسایی شده و از تمام مناطق مرکبات خیز جهان گزارش و دیده شده است.خسارت بسیار شدید است به طوری که در سال 1957 شخصی به نام والاس تخمین زد که این بیماری باعث نابودی نیم میلیون از مرکبات جهان شد
تا سال 1347 این بیماری در ایران دیده نشده بود. در همین سال 40 هزار نهال نارنگی انشو از ژاپن وارد ایران شد و در منطقه مهدشت ساری کشت شد. این نارنگیها بر روی پایه پونسیروس پیوند شده بودند و علی رغم آلودگی به این ویروس علائمی نشان نمی دادند. در نتیجه ویروس تریستیزا وارد کشور شد و پس از آن در بقیه نقاط کشور دیده شده است. اولین نشانه های بیماری ، برنزه شدن برگها ، پیچیدگی حاشیه برگها بطرف بالا ، گلدهی زیاد و گاهی خارج از فصل است. همچنین محصول دهی زیاد درخت که میوه ها بیشتر در داخل و مرکز درخت قراردارند از نشانه های ابتدایی این بیماریست .
باردهی زودرس نسبت به درختان سالم ، رنگ انداری سریع تر میوه ، زردی برگها و رگبرگ اصلی از نشانه های بعدی بیماری تریستیزا هستند. علائم بیماری با توجه به پایه و پیوندک متفاوت است ولی علائم کلی شامل زوال تدریجی( (Die back یا سریع (Quick Decline) درختان ، آبله ای شدن ساقه ( Stem pitting ) و زردی نهالهای بذری میباشد. در زوال تدریجی (Quick Decline) سالها درخت بدون مرگ قطعی زندگی کرده و علائمی مثل زردی رگبرگ، زردی کل برگ، ریزش پهنک برگ بدون ریزش دمبرگ و خشک شدن شاخه های فرعی از نوک به سمت پایین ایجاد میشود. درختان آلوده ممکن است چندین سال میوه بیشتری تولید کند و زودتر شکوفه بدهند ولی میوه های کوچکی تولید میکنند و میوه ها زودتر تغییر رنگ میدهند و نارنجی و زرد میشوند.علائم زردی برگ هم در بعضی از نهالهای بذری دیده میشود. زوال سریع Quick Decline) ) در خاکهای خشک و مواقع گرم سال اتفاق میافتد و برگها و میوه های درختان سریعا پژمرده شده و طی ۳-۲ روز تمام گیاه خشک میشود.زوال سریع ممکن است بعد از زوال تدریجی روی دهد.
از علائم دیگرتشخیص این بیماری حالت آبله ای شدن ساقه است که در این حالت فرورفتگی هایی در چوب درخت ایجاد میشود که به صورت شیار یا نقاط فرورفته است. درمقابل این قسمت ها در قسمت داخلی پوست درخت رجستگیهایی دیده میشود که داخل فرورفتگیهای چوب قرار میگیرد. بیشتر اوقات این قسمت ها در زیر نقطه پیوند به خصوص روی پایه های حساس ایجاد میشود. علائم تریستیزا بر روی درختان مختلف متفاوت است و ممکن است تمام علائم گفته شده یا یکی از آنها دیده شود. علائم بر روی ریشه ها زودتر از سایر قسمت ها دیده میشود. پژمرده شدن ریشه های فرعی و تخریب بافت آبکش ریشه و نکروز شدن بافت آبکش موجب میشود که مواد غذایی به ریشه نرسد.این حالت به سایر ریشه های بزرگتر نیز گسترش پیدا میکند و عوارض این آلودگی روی قسمتهای هوایی دیده میشود.
ویروس تریستیزا از طریق مکانیکی قابل انتقال نیست و از طریق پیوند و در طبیعت از طریق حشرات منتقل می شود. حدود 50 نوع شته به عنوان ناقل ویروس تریستیزا شناخته شده که در هرمنطقه مرکبات خیز گونه های معینی دخالت دارند. شته سبز هلو Myzus persica و شته سبز طالبی و پنبه Aphis gossypii مهمترین شته های ناقل مرکبات بوده و احتمال می رود که این دو شته ناقل ویروس در شمال ایران هستند. علاوه بر شته ها بعضی از سس ها مانند Cuscuta americana وCuscuya subinculasa نیز در انتقال ویروس تریستیزا دخالت دارند.
مهمترین و اساسی ترین راه کنترل این بیماری پیشگیری است. بطور معمول پایه های مرکباتی که از راه بذر تکثیر میشوند ، سالم و بدون ویروس هستند. در مناطقی که بیماری تریستیزا ، تازه وارد میشود باید از راه ریشه کنی ، قرنطینه انجام شود. به این ترتیب که پس از شناسایی درختان آلوده باید آنها را از بین برد . وقتی که دیگر نمیتوان با این روش از گسترش بیماری جلوگیری کرد ، بیماری در منطقه بومی شده است . در این حالت باید از راههای دیگری استفاده کنیم. یکی ار این راهها ، خودداری ار بکاربردن پایه نارنج و گونه های حساس بعنوان پایه مرکبات است.مبارزه با ناقلین که از بین بردن تمام شته های باغ مرکبات تقریبا امری ناممکن است و نیاز به سمپاشی های متعددی دارد. ولی در خزانه ها میتوان برای تخفیف آلودگی نهایتا سمپاشی کرد.در بعضی مناطق از پوسته برنج به عنوان یک پوشش برای سطوح بین نهالها برای دور کردن شته ها استفاده میکنند.