مقدمه
در این مبحث به شرح عواملی که سبب کاهش یافتن حاصلخیزی زمینهای مورد کشت و در موارد فوق‌العاده حتی باعث ویرانی آن می‌شود، می‌پردازیم تا ببینیم، خاک که یک عامل مهم اقتصادی است، چگونه بر اثر استفاده بی‌رویه و بی‌توجهی انسان و عدم اطلاع او از اصول صحیح کشاورزی به تدریج کم قوه و حتی غیر قابل استفاده می‌شود. بنابراین در اینجا صحبت از فرسایش خاک نیست، بلکه صحبت از عواملی است که باعث تغییر خواص خاک و به عبارت دیگر سبب کم شدن درجه حاصلخیزی خاک و از بین رفتن تدریجی آن و در نتیجه کم شدن محصول می‌شود، بدون آن که خاک فرسایش یابد.
کم شدن ذخیره بازی و مواد غذایی گیاه در خاک
عوامل موثر در کاهش ذخیره بازی و مواد غذایی گیاه در خاک که سرانجام به اسیدی شدن و کم قوه شدن خاک یعنی کاهش حاصلخیزی آن منجر می‌شود بسیار است که از آن جمله می‌توان موارد زیر را نام برد:
بارندگی و آبیاری زیاد
یکی از نتایج آن شسته شدن بازها و مواد غذایی است. شستشو و انتقال مواد و خروج آن از دسترس گیاه ، ممکن است به دو صورت عمودی و افقی در زمین اتفاق بیفتد. عمودی در نتیجه نفوذ آب زیاد در زمین که بر اثر آن ، بازها و مواد غذایی از افقهای سطحی به افقهای تحتانی منتقل می‌شوند. در شستشوی افقی ، در نتیجه سرعت و فشار آب زیاد ، خواه آب باران و خواه آب آبیاری.
جذب مواد غذایی و بازها توسط گیاه ، بدون آن که این مواد با دادن کود به زمین جبران گردد
با آنکه کم شدن مواد غذایی از طریق جذب آنها توسط گیاه یک امر طبیعی و حتی می‌توان گفت که جذب هر چه بیشتر آنها توسط گیاه ، بسیار مطلوب است. ولی به این نکته نیز باید توجه داشت که این عمل به هیچ وجه نباید باعث کاهش ذخیره بازی و مواد غذایی خاک یعنی سرمایه اصلی آن گردد. چون در غیر این صورت حاصلخیزی خاک به مرور کاهش می‌یابد و روزی خواهد رسید که زمین به کلی از حال رفته و هیچ بهره‌ای نمی‌دهد. کشت زمین در چنین شرایطی نه تنها مفید نخواهد بود، بلکه ممکن است به علت کم قوه بودن و صرف هزینه بسیار برای کاشتن آن خسارات مالی بسیاری نیز به بار آورد.
راههای جلوگیری از کم شدن ذخیره بازی و مواد غذایی خاک
برای این کار باید زمین مورد کشت دائم تحت کنترل باشد. بدین معنی که آن مقدار از مواد غذایی که یا توسط آب نفوذی شسته شده، به اعماق زمین انتقال یافته یا توسط گیاه جذب گردیده است، هر ساله با دادن کود به زمین ، مجددا به خاک بازگردانیده شود. همچنین برای جلوگیری از شستشوی بازها و مواد غذایی توسط آب آبیاری ، زمین باید متناسب با احتیاج گیاه و نوع خاک به اندازه آبیاری گردد.
سفت و سخت شدن زمین زراعی
نه تنها کاهش مواد غذایی بلکه سفت و سخت شدن زمین هم باعث کم شدن حاصلخیزی و بدون استفاده ماندن آن می‌شود. زمین به علل مختلف از آن جمله گلدمال شدن ، شخم بی‌موقع ، خشکی شدید و فقر مواد آلی ، سفت و سخت می‌شود. شخم بی‌موقع زمین ، بخصوص اگر خاک رسی و کاملا خیس باشد، بیشتر باعث خراب شدن خواص فیزیکی خاک می‌شود. فقر یا عدم وجود مواد آلی در خاک بویژه در خاک رسی باعث سفت شدن آن می‌شود. برعکس وجود مواد آلی سبب افزایش حجم خاک و پوک شدن زمین می‌شود.
کم شدن یا به کلی از بین رفتن ماده آلی (هوموس) در خاک
تجزیه شدید مواد آلی توسط باکتریها ، ندادن یا کم دادن ماده آلی مثلا کود حیوانی به خاک ، کاشتن گیاهان وجینی مانند چغندر در سالهای متمادی ، آتش زدن بقایای گیاهی باعث کم شدن مواد آلی خاک می‌شود. ماده آلی در خواص فیزیکی و شیمیایی و حیاتی یعنی به طور کلی در حاصلخیزی خاک بسیار موثر است. به عنوان مثال خاک را پوک می‌کند و مانع از سفت شدن آن می‌گردد. چنانچه در سطح زمین ریخته شود مانع از تبخیر شدید آب می‌گردد، بنابراین رطوبت خاک را حفظ می‌کند.
چون هوموس دارای خاصیت کلوئیدی است، آب و مواد غذایی را در سطح خود جذب می‌کند و از این راه خواص فیزیکی و شیمیایی خاک را بهبود می‌بخشد. همیشه رابطه مستقیمی بین ماده آلی خاک و تعداد و فعالیت موجودات خاکزی بویژه باکتریها وجود دارد. بنابراین ماده آلی در خواص حیاتی خاک بسیار موثر است و مانع از فرسایش خاک می‌شود. با توجه به اهمیت زیاد ماده آلی در بهبود بخشیدن به خواص خاک ، وظیفه هر زارع یا باغبان است که نه تنها از کم شدن آن در زمین جلوگیری کند، بلکه با بکار بردن روشهای مناسب در جهت تقویت و افزایش تدریجی آن در خاک ، اقدامات لازم را به عمل آورد.
اقدامات موثر در مورد حفظ و افزایش هوموس خاک
زمین به کرات و دفعات متعدد شخم نشود، زیرا شخم زیاد باعث ورود اکسیژن بیشتر می‌شود که نتیجه آن شدت یافتن فعالیت باکتریها و تجزیه شدید و سریع مواد آلی و سرانجام کم شدن هوموس است. باید از کاشتن گیاهان وجینی مانند چغندر و پنبه در سالهای متمادی خودداری شود. از آتش زدن بقایای گیاهی پس از جمع آوری محصولات جلوگیری شود و بقایای گیاهی پس از جمع آوری محصول به عنوان ماده سوختنی از زمین جمع نشود و جای محصول به عنوان چراگاه مورد تعقیب دام واقع نگردد.
کم قوه شدن خاک بر اثر روئیدن گیاهان هرز زیاد
روئیدن گیاهان هرز در زمینهای زراعتی ، علاوه بر این که موجب هدر رفتن آب ، کاهش محصول ، نامرغوب شدن محصول می‌شود، برخی از گونه‌های آن در شرایط فوق‌العاده ، تاثیر بسیار نامطلوب بر روی خواص خاک می‌گذارد، بطوری که امکان دارد حاصلخیزی خاک به کلی از بین برود.
مبارزه با گیاهان هرز
بذر قبل از مصرف یعنی پاشیده شدن در زمین ، خوب پاک شود، کود حیوانی نپوسیده و حاوی تخم علف هرز ، در زمین زراعی ریخته نشود و علفهای هرز به موقع و با روش صحیح از بین برده شود. در نقاطی که آیش گذاشتن زمین و یا حداقل شخم نکردن آن موجب روئیدن گیاهان هرز در زمین زراعی می‌شود، زمین مورد استفاده قرار گیرد و بوسیله شخم مناسب در مواقع مساعد از سبز شدن علفهای هرز زیاد جلوگیری شود. در شرایطی که امکان از بین بردن گیاهان هرز از طریق مکانیکی وجود ندارد، با استفاده از علف کشهای مناسب آنها را از بین ببرند.