نام علمی : Lepidium sativum
بومی اروپا و شاید غرب آسیاست و به احتمال زیاد بومی ایران می باشد. سابقه کشت آن به 2000 سال پیش می رسد.
تره تیزک (شاهی)، گیاهی خوراکی از تیرة چتریان با نام علمی لپیدیوم ساتیوم . به سبب عطر و طعم تندِ مطبوعش ، در سطح وسیعی در مزارع سبزیِ ایران و بسیاری از کشورهای جهان کشت می شود.
گیاهی است یکساله که برگهای بدون کرک و بدون دندانه آن به مصرف تغذیه انسان می رسد. طول بوته شاهی شاید به 30 تا 50 سانتی متر برسد. تره تیزک از گیاهانی است که ضمن پرورش دانه اش به نواحی مجاور انتقال یافته تدریجاً طی مدت کوتاهی به فواصل دور از منطقه نفوذ می کند.
برگ و ساقه آن رنگ سبز روشن دارد. گلهایش صورتی روشن یا سفید است. میوه اش بیضوی مدور به طول 5 تا 6 میلیمتر و به عرض 3 تا 4 میلیمتر و بطور محسوس بال دار است برگ و ساقه جوان آن در حالت تازه طعم تند و مطبوع شبیه بولاغ اوتی دارد. تخم آن ریز و قرمز و كمی دراز است.
تكثیر تره تیزک از طریق كاشت بذر آن به محض برطرف شدن سرمای زمستان آغاز و در تمام طول فصل بهار در هوای آزاد می توان به فواصل زمانی برداشتهای متناوب كاشت.
در مازندران « تره تیزك » و در سایر مناطق ایران تره تیزك و « شاهی » گفه می شود در كتب طب سنتی به نامهای « جرجیربستانی » و « رشاد » نام برده شده است. و تخم آن را « حب الرشاد » ، « حرف ابیض » و « حرف » گویند . به فرنسوی Nasitor و Cresson des jurdins.و Cresspm a;empos و Passerage و به انگلیسی garedn cress گفته می شود. گیاهی است از خانواده Cruciferae نام علمی آن Lepidium sativum L. باشد.
خواص داروئی:
1) تحلیل برندة آماسهای طحال
2) خارج کنندة اخلاط سینه
3) مؤثر در درمان حشره گزیدگی
4) دودکردن آن را برای دور کردن حشرات مفید دانسته است
5) کاهش چربی و کلسترول خون
(به منظور تعیین تاثیر سبزی تره تیزک بر چربی های خون، در کارکنان دانشکده پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی انجام گرفت. سطح سرمی لپیدها در ابتدای تحقیق در گروههای مورد مطالعه مشابه بود. در پایان مطالعه میزان کلسترول در گروه مورد به طور معنی داری کمتر از میزان کلسترول در گروه شاهد گزارش شد. تفاوت معنی داری در سطح سرمی تری گلیسرید و لیپوپروتئین با دانسیته بالا بین گروه شاهد و مورد مشاهده نشد. میزان لیپوپروتئین با دانسیته پایین تفاوت بین دو گروه از نظر آماری معنی دار بود. مصرف سبزی شاهی موجب بهبود وضعیت لیپدهای سرم می گردد. مطالعات آینده نگر گسترده تری را جهت تعیین تاثیر آن در کاهش خطر ابتلا به آترواسکلروز پیشنهاد می نماید)
6) از گیاه تره تیزك در موارد آسم و سرفه و بوا سیر های خونی استفاده می شود و بسیار رافع است.
7) ضد كمبود ویتامین C است وبرای بیماری های كمی ویتامین C در بدن اثر شفا بخش دارد. یعنی آنتی سكوربوتیك است.
8) از ریشه تره تیزك برای مرحله دوم سیفیلیس استفاده میشود.
9) تخم تره تیزك ترشح شیر را زیاد می كند و به اصطلاح گالاكتاگوگ است.
10) جوشانیده تخم تره تیزك در شیر برای سقط جنین به كار میرود.
11) به صورت ضماد برای ضماد تسكین درد ضربه به كار می رود.
12) تره تیزك از نظر طبیعت طبق نظر حكمای طب سنتی گرم ونسبتا خشك است.
13) باز كننده گرفتگی ها و انسداد مجاری كبد و طحال و صاف كننده و مدر بول و خرد كننده سنگ مثانه است.
14) در تسریع هضم غذا وتحلیل باد و گازو نفخ مفیداست.
(اگر ساقه و برگ و تخم آن را در هاون بكوبند و در بشقابی پهن كنند تا خشك شود بعد مجدداً در هاون انداخته و بكوبند و سپس كمی شیر تازه داخل آن كرده و مجدداً قدری تخم تره تیزك داخل آن كرده و بكوبند واین كار را به دفعات تكرار نمایند تا مانند خمیر شود و از آن حب درست كنند از نظر جمیع خواص فوق خوردن حب آن بسیار مفید است. و اگر آب آن را گرفته و با نخود خشك كوبیده شده پرورده نمایند و بیاشامند و افزایش تولید اسپرم بسیار موثر است)
در پزشکی امروزی به سبب وجود مواد معدنی گوناگون و فراوان در این گیاه ، آن را دارای خاصیت قوی ضد اسکوربوت ، اشتهاآور، مُدرّ، تصفیه کنندة خون و مفید در درمان آنژین صدری می دانند.
تركیبات شیمیای:
از نظر تركیبات شیمیای بررسیهای متعددی در مدارک فنی مختلف منتشر شده كه از نظر اهمیتی كه این گیاه در طب سنتی دارد .
وجود اسانس روغنی فرار درگیاه تایید شده است و به علاوه گزارش شده است كه گیاه حاوی گلوكوزید
گلوكوتروپئولین است . دارای گلوكوزیدی به اسم تروپئولوزید است
از نظر ویتامینها نیز گیاه غنی از ویتامینهای A,B می باشد
در هر یك صد گرم از گیاه ( قسمت قابل خوردن ) خام و تازه تره تیزك مواد زیر وجود دارد:
آب 4/89 درصد
پروتئین 6/2 درصد
چربی 0/7 درصد
هیدراتهای كربن 5/5 درصد
كلسیم 81 میلی گرم
فسفر 76 میلی گرم
آهن 1/3میلیگرم
آهن 3/1 میلی گرم
سدیم 14 میلی گرم
پتاسیم 606 میلی گرم
ویتامین A93300 میلی گرم
تیامین 08/0 میلی گرم
در گزارش علمی دیگری تركیبات شیمیایی گیاه را به شرح زیر اعلام كرده است. :
اسانس روغنی فرار درحدود 0/115درصد . فراورده های فرار حاصل از برگ تر تیزك دارای خاصیت و فعالیت ضد باكتری در مقابل میكروب باسیلوس سبتی لیس و مایكرو كوكوس پیوژنس واریته ارئوس است. تخم تره تیزك دارای یك الكالوئید (19/0 درصد ) ، سینا پیك اسید، كولین اتر و یك اسانس روغنی است. اسانس روغنی تره تیزك خاصیت فعالیت اوئستروژن ( تحریك جنسی درزنان ) دارد . تخم تره تیزك در حدود 5/25 درصد روغن نیم خشك دارد . لعاب تخم تره تیزك ازنظر خواص جانشین صمغ عربی وكتیرا است.
محل مناسب رویش
نوع خودروی آن کنار چشمه ها، برگه ها و یا جویهایی که آب آنها تمیز است می روید. حوزه انتشار جغرافیایی آن در ایران ، مناطق شمالی ، شمال غربی ، جنوبی ، سواحل خلیج فارس ، جنوب شرقی و بخش مرکزی است.
قسمت مورد استفاده گیاه
قسمت مورد استفاده گیاه برکه دانه آن است.
روش کاشت
تره تیزک را در گلخانه ها زیر شیشه یا در باغهایی که دارای زمین سست بوده ولی خاک آن چندان پوسیده نباشد، می کارند در گلخانه بذر را از آبان تا اردیبهشت و در مزرعه بذر را عملاَ در تمام طول سال با فاصله 14 روز یکبار پشت سر هم می کارند.
در هر متر مربع جهت کشت گلخانه 80 تا 120 گرم بذر را در جعبه های پلاستیکی به صورت کرتی می کارند ولی در مزرعه بذرها را به صورت ردیفی با عرض 10 تا 30 سانتی متر کشت می نمایند (برای هر صد متر مربع 12 تا 80 گرم بذر) جهت تقویت زمین از مواد معدنی که بسادگی در آب حل می شوند استفاده می کنند. ضمناً احتیاجی به کودهای معدنی نمی باشد. کشت گلخانه ای و مزرعه ای را باید دائماً از علف هرز پاک کرده و محصول را مرطوب نگهداشت حرارت ابتدائی گلخانه 4 تا 6 درجه سانتی گراد است که بتدریج به 10 تا 12 درجه سانتی گراد افزایش می یابد. برای دفع علفهای هرز در پیش کشت محصول را با دورینول (Devrinol) در هر هکتار 5/1 کیلوگرم سمپاشی می کنند.
زمان و روش برداشت
برداشت محصول از اواسط فروردین تا آبان ماه می باشد. نهالهای جوان را به محض اینکه به اندازه 5 تا 6 سانتی متر رشد می کنند در گلخانه 10 تا 20 روز در مزرعه 6 تا 8 هفته پس از بذر افشانی برداشت می کنند. از هر صد متر مربع زمین در هر چین 50 تا 60 کیلوگرم محصول تازه برداشت می شود حرارت خشک کردن شاهی برای استفاده در صنایع غذایی نباید بیش از 40 تا 50 درجه سانتی گراد باشد.
تهیه عصاره تره تیز ك:
ساقه و برگ تره تیزك تازه را در هاون می كوبندو یابا وسیله دیگری با فشار عصارهان را می گیرند و صاف میكنند و با این روش كه باید بدون دخالت اتش صورت گیرد عصاره بسیار موثر و نا فعی تهیه می شود. كه مصرف ان در شربت تره تیزك و سایر تركیبات خواص ان را در حد اعلا منعكس می كند.
شربت تره تیزك:
عصاره تره تیزك 16 واحد ، قند 30 واحد ، در حمام ماری با حرارت كافی حل كنند و شربت تهیه شده را برای مصرف اماده سازند