۱۳۹۰ بیست و هشتم مهر

ورمی كمپوست

با رشد روزافزون جمعيت، افزايش سطح رفاه و تنوع كمي و كيفي در مصرف مواد غذايي، توسعه صنايع تبديلي و رشد پديده شهرنشيني، دفع زباله و مواد زايد آلي به يك مشكل به ويژه در شهرهاي بزرگ تبديل شده است. امروزه فرآوري مواد زايد آلي به سه روش سوزاندن، دفن در محل هاي خاص و بازيافت يا استفاده مجدد انجام مي پذيرد. روش بازيافت علاوه بر اينكه در حفظ محيط زيست و كاهش آلودگي موثر است مي تواند مواد زايد را به عنوان مواد خام، مجددا در چرخه مصرف قرار دهد و از تخريب بيشتر محيط زيست پيشگيري كند. از بين انواع محصولات بازيافتي مي توان به ورمي كمپوست (vermicompost) يا كمپوست كرمي كه در كشورهاي مختلف جهان با استقبال گسترده اي روبه رو شده است، اشاره كرد.


ورمي كمپوست چيست؟
ورمي كمپوست، عبارت است از كود آلي بيولوژيك كه دراثر عبور مداوم و آرام مواد آلي در حال پوسيدگي از دستگاه گوارش گونه هايي از كرم هاي خاكي و دفع اين مواد از بدن كرم، حاصل مي شود. اين مواد هنگام عبور از بدن كرم آغشته به مخاط دستگاه گوارش (موكوس)، ويتامين ها و آنزيم ها شده كه در نهايت به عنوان يك كود آلي غني شده و بسيار مفيد براي ساختمان و بهبود عناصر غذايي خاك، توليد و مورد مصرف واقع مي گردد. بنابراين، ورمي كمپوست عبارت است از فضولات كرم به همراه درصدي از مواد آلي و غذايي بستر و لاشه كرم ها.

ورمی کمپوست حاصل فعالیت بیولوژیک نوعی کرم‌خاکی با نام علمی Eisenia foetida می‌باشد این جانور با تغذیه از موادآلی موجود در طبیعت آن‌ را به کود آلی مغذی تبدیل نموده به گونه‌ای که در حال حاضر این کود به عنوان یکی از غنی‌ترین کودهای آلی بیولوژیک شناخته شده در دنیا کاربرد

ورمی‌کمپوست در خواص فیزیکی،‌ شیمیایی و بیولوژیکی خاک تأثیر بسزایی دارد. این کود اصلاح‌کنندة خصوصیات فیزیکوشیمیایی و بیولوژیکی خاک بوده و علاوه بر وزن مخصوص کم، فاقد هر گونه بو، میکروارگانیسم‌های پاتوژن، باکتری‌های غیر هوازی، قارچ‌ها و علف‌های هرز می‌باشد. ورمی‌کمپوست علاوه بر قابلیت جذب آب با حجم بالا، شرایط مناسب جهت دانه‌بندی و قدرت نگه‌داری مواد غذایی مورد نیاز گیاهان را فراهم می‌نماید. ورمی‌کمپوست حاوی عناصر غذایی بسیار غنی به‌ویژه ازت بوده که به‌تدریج آن‌ها را در اختیار گیاه قرار می‌دهد (این نکته از نظر حاصل‌خیزی خاک بسیار پراهمیت است.) این کود در مقایسه با سایر کودهای آلی دارای میزان عناصر اصلی غذایی بالاتری است. ورمی‌کمپوست علاوه بر عناصر ماکرو مانند ازت، فسفر و پتاسیم که در فعالیت‌های حیاتی گیاه نقش اساسی دارند حاوی عناصر میکرو مانند آهن، مس، روی و منگنز نیز می‌باشد. علاوه بر این با داشتن موادی مانند ویتامین B12 و اکسین عوامل محرک رشد گیاه را فراهم می‌آورند. 

معمولآ نسبت کربن به ازت (C/N) ورمی کمپوست20-15بوده و طول دانه‌های خشک آن  بین 1-5mm متغیر است. هوموس آن نیز 20%  وزن خشک می‌باشد.

کرم‌های زباله‌خوار با تغذیه زایدات آلی آن‌ها را تجزیه و دگرگون می‌نمایند. فرآیند هضم این کرم‌ها به تغییر سریع‌تر مواد آلی منتهی شده و کمپوست تثبیت می‌شود. نتیجة این عمل دستیابی به ورمی‌کمپوست با کیفیت بالا است که با بالاترین استانداردهای جهانی برابری می‌کند.

مشخصات كرمها و انتخاب گونه مناسب :

بیوکمپوست چیست؟

چند دهه‌ایست که با رخدادهای بزرگ فرایند‌های صنعتی در پهنه‌ی گیتی ، زباله‌ها نیز به‌همراه آلودگی‌های روزافزون خاک، آب و هوا زنجیره‌ی زیست‌محیطی و زیستگاه آدمیان را به سختی با تهدید ناخواسته‌ای روبرو نموده است. در زمینه‌ی مبارزه با چنین مشکل فراگیری مراکز پژوهشی و اجرایی تلاش و کوشش پیگیری را در رویارویی و مبارزه آغاز کرده‌اند.

از روش‌های بسیار مؤثر در مبارزه و خنثی سازی اثرات نامطلوب زباله‌ها تبدیل آن‌ها به کود است تکنیک تبدیل کود از زباله بطور علمی و عملی در سال‌های اخیر آغاز شده‌است . کمپوستینگ، تجزیه‌ی مواد زاید قابل تجزیه‌ی بیولوژیک توسط جانداران ذره‌بینی است که توانایی شکست ملکول‌های بزرگ مواد آلی را دارا می‌باشند. روشی است که چنین ارگانیسم‌هایی را در جهت افزایش میزان تجزیه‌ی بقایای آلی تحت کنترل مورد استفاده قرار می‌دهد. این فرایند طبیعی، مواد آلی را به ماده‌ای غنی مبدل کرده مکملی بسیار سودمند برای خاک ایجاد می‌نماید. ترکیبات هوموسی تولید‌شده به‌راحتی توسط گیاهان قابل جذب است. به این ترتیب باعث بهبود وضعیت خاک‌های اراضی زیر کشت و در نتیجه کاهش استفاده از کود‌های شیمیایی می‌شود.

اهم خواص فیزیکی و شیمیایی بیوکمپوست عبارتند از:

1ـ تسریع‌کننده‌ی رشد گیاه

2ـ غنی از ترکیبات هوموسی

3ـ قابلیت نگهداری آب با حجم بالا

4ـ عاری از میکروارگانیسم‌های پاتوژن

5ـ وزن مخصوص کم و فاقد هر گونه بو

6ـ اصلاح‌کنده‌ی خصوصیات فیزیکوشیمیایی و بیولوژیکی خاک

7ـ تأمین کننده‌ی کلیه‌ی عناصر غذایی مورد نیاز برای رشد گیاهان

 برتري ورمي كمپوست به كمپوست معمولي
ورمي كمپوست ماده اي شبيه به پيت (peat) است كه به خوبي تغيير فرم يافته و ساختار، تخلخل، تهويه، زه كشي و ظرفيت نگهداري رطوبت آن در حد آلي مي باشد. توليد ورمي كمپوست تعداد ريز موجودات بيماري زاي گياهي (pathogenic microganisms) را به شدت كاهش داده و بنابراين از اين نظر برتري نسبي به كمپوست معمولي دارد. توليد كمپوست به عنوان يك فرآيند هوازي منجر به معدني شدن (mineralization) نيتروژن مي شود كه در مورد توليد ورمي كمپوست، استفاده از كرم هاي خاكي باعث تسريع اين روند مي گردد. فرآيند هوموسي شدن (Humification) كه در مرحله رسيدگي (Maturation stage) كمپوست سازي اتفاق مي افتد، در طول فرآيند توليد ورمي كمپوست، بزرگتر و سريع تر اتفاق مي افتد. كود توليدي در اين روش به علت بالا بودن نسبت كربن به ازت (C/N15) فاقد بوي نامطبوع و فعاليت حشرات مزاحم مي باشد.


موارد استفاده ورمی‌کمپوست:

- سبک و فاقد هرگونه بو

- عاری از علفهای هرز

- حاوی میکروارگانیسمهای هوازی مفید مانند ازتوباکتریها

- بالا بودن میزان عناصر اصلی غذایی در مقایسه با سایر کودهای آلی

- دارا بودن عناصر میکرو مانند  آهن ، روی ، مس و منگنز

- دارا بودن مواد محرکه رشد گیاهی نظیر ویتامینها  به ویژه ویتامین ب 12

- قابلیت بالای نگهداری آب و مواد غذایی

- فرآوری آسان و سریع تر از بیوکمپوست

- عاری از باکتریهای غیر هوازی ، قارچها و میکروارگانیسم های پاتوژن

- اصلاح کننده خصوصیات فیزیکوشیمیایی و بیولوژیکی خاک

- وجود عناصر ازت، فسفر ، پتاسیم ، کلسیم ، آهن ، روی ، مس و منگنر

- استفاده از ورمی کمپوست در تهیه چای کمپوست

بیولوژی کرم خاکی:                               

از نظر پیشینه تاریخی، کرم‌های خاکی در حدود 600 میلیون سال پیش به وجود آمده و از آن زمان تا حال شاهد تکامل گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری بوده‌اند. شکل ظاهری این موجودات در طی این مدت تغییر چندانی پیدا نکرده و هم اکنون نیز بین گونه‌های مختلف آنها از این نظر تفاوت قابل توجهی به چشم نمی‌خورد.

این موجودات ارزشمند، به مدت چندین میلیون سال اراضی موجود در سطح کره زمین را در کمال آرامش و سکوت، زیر و رو کرده و بدین صورت نقش مهمی در جریان چرخه عناصر ایفا نموده‌اند

کرم‌های‌خاکی دارای بدنی کشیده، بندبند، فاقد استخوان دارای کوتیکول حامل تارها و دستگاه گوارش لوله‌مانند که به مجرای دفعی ختم می‌شود، هستند. طول این جانور برحسب گونه از یک سانتی‌متر تا بیش از 2 متر بالغ می‌گردد.                                                          

این جانور اغلب دوجنسی  یا هرمافرودیت هستند و هنگام بلوغ بر روی اپیدرم آنها یک منطقة متورم ظاهر می‌شود که آنرا کمربند تناسلی گویند. این قسمت پیله‌ای ترشح می‌کند که تخم‌ها را دربر‌ می‌گیرد.

کرم‌های‌خاکی فاقد مرحلة مشخص لاروی بوده و نوزادان آنها پس از خروج از تخم و پیله، رفته‌رفته بالغ می‌شوند.

امروزه با اطلاعاتی که از این جانور بدست آمده است کاربردهای فراوانی در رشته‌های مختلف علوم (مانند کشاورزی، شیلات، دامپروری، صنعت، محیط زیست و انرژی) بـرای آن تعریف شده و یا به‌عبارت دیگر در بسیاری از علوم شناخته شده است.

    مناسب ترين گونه كرم خاكي براي توليد ورمي كمپوست
    به طور مثال گونه Lampite mauritti به منظور مديريت و بهبود ساختمان خاك مورد استفاده قرار مي گيرد. ولي مناسب ترين گونه براي توليد ورمي كمپوست، گونه Eisenia foetida بوده كه به رنگ قهوه اي مايل به قرمز و كوچكتر از كرم هاي خاكي معمولي مي باشد. كرم ها جزو جانوران هرمافروديت مي باشند، يعني هر كرم اندام هاي نر و مادگي را توامان دارد، ولي نهايتا كرم با اتصال به جفت ديگر از طريق دو كليتلوم (clitellum) و تبادل اسپرم عمل جفت گيري را انجام مي دهد. سپس هر كرم يك كيسه تخم ريزي در كليتلوم خود تشكيل مي دهد. (كليتلوم قسمتي برجسته در تنه كرم است و در بند هاي نزديك سر يك كرم بالغ قرار دارد). كيسه هاي تخم ريزي يا همان كوكون ها به رنگ زرد كهربايي بوده و در داخل آن حدود 7-3 نوزاد لارو وجود دارد.
    بنابراين افزايش تعداد كرم ها در هر نسل به صورت تصاعد نسبتا هندسي، خواهد بود. وزن هر كرم بالغ بين 5/0 تا 1 گرم بوده و در هر كيلوگرم حدود 1000 تا 2000 نخ كرم وجود دارد. فاصله بين دو نسل (از تخم تا تخم) در شرايط نرمال حدود 3 ماه بوده و عمر كرم ها بين يك تا دو سال متغير است.

 كاديلاك كرم ها
 گونه ايزينيا فتيوا كه در آن كرم كود و كاديلاك كرم ها نيز گفته مي شود، از بستري كه شامل مواد نيمه پوسيده مانند كود گاوي، كود اسبي (كودها بايد خشك باشند)، كاه و كلش غلات و برخي زايدات و بقاياي گياهي مي باشد، تغذيه مي كند. در داخل اين بستر اصلي مي توان مواد تازه اي چون زايدات سبزيجات و ميوه جات، مواد آلي و قابل تجزيه زباله هاي خانگي، پسماندهاي كارخانجات غذايي و حتي لجن و فاضلاب (به جز فاضلاب صنعتي)، اضافه نمود. رطوبت مطلوب بستر، هوادهي، تغذيه و جلوگيري از سفت شدن بستر و نگهداري PH در حد 8-7 از نكات كليدي در توليد ورمي كمپوست مي باشد.

كود مرغي براي كرم ها سمي است
 به طور كلي بايد عنوان نمود كه بقاياي آلي غني از نيتروژن به جز كود مرغي كه براي كرم ها سمي است، براي بستر لازم و ضروري است. اين كرم ها در خارج از سفره غذايي حركت نمي كنند و به همين خاطر جمعيت اين كرم ها بسته به دسترسي آنها به مواد غذايي رشد كرده و تثبيت مي شود. اين كرم ها از نور آفتاب و بارندگي گريزان بوده، بايد آنها را از اين دو عامل محافظت نمود.

روش هاي توليد كمپوست
 روش هاي مختلفي براي توليد ورمي كمپوست وجود دارد كه ساده ترين راه آن، روش پشته اي مي باشد كه براي انجام آن مي بايست:
    1 ـ زميني مسطح، بدون سنگ و كلوخ وخرده شيشه انتخاب و سطح آن را مرطوب و سپس كاملا كوبيد تا سفت شود. علت اين امر جلوگيري از ايجاد هيبريد كرم هاي مورد استفاده با كرم هاي خاكي معمولي و زايل شدن آنها مي باشد.
    2 ـ ايجاد سايبان براي محافظت كرم ها در برابر بارندگي و نور آفتاب
    3 ـ ايجاد پشته اي از كود گاوي نيمه پوسيده به شكل گنبدي به عرض 70 و ارتفاع 50 سانتي متر و طول دلخواه و آبياري فراوان آن به منظور خروج شيرابه كود
    4 ـ ايجاد شيار در طول خط الراس پشته به عمل 15 سانتي متر و ريختن كرم ها به داخل آن و سپس برگرداندن كود روي كرم ها
    5 ـ آبپاشي پشته به صورت روزانه به منظور حفظ رطوبت آن
    6 ـ جداسازي كرم ها از پشته پس از توليد ورمي كمپوست با استفاده از غربال
    كرم ها و كاربرد آن
    همان طور كه در اين مقاله آمده است كاربرد اين كرم ها شامل:
     - مديريت كود در مزارع پرورش گاو، اسب و خرگوش و پسماند كارخانجات توليد لبنيات
    - كاهش زباله هاي مدارس، بيمارستان ها و موسسات
    - تبديل زباله هاي غذايي و جامدات آلي به ورمي كمپوست در مقياس بزرگ
    - استفاده از ورمي كمپوست در بهبود و اصلاح خاك مزراع و گلخانه ها و به تبع آن افزايش كيفيت و كميت محصولات
    - توليد پروتئين كرم به عنوان جيره غذايي آبزيان و طيور با استفاده از خشك كردن و پودر كردن لاشه بدن كرم هاي مسن مي باشد. همچنين استفاده از ورمي كمپوست در تهيه چاي كمپوست توليد مثل كرم ها و به تبع آن افزايش جمعيت كرم ها و فروختن آنها به واحدهاي متقاضي را نيز مي توان افزود.

عناصر موجود در ورمی کمپوست :

ازت ، فسفر ، پتاسیم ، آهن ، روی ، مس و منگنز

این در حالی است که هر یک از انواع کودهای شیمیایی موجود تنها حاوی یک یا چند عنصر خاص می باشند.

شرایط کنونی تولید ورمی کمپوست :

در حال حاضر روزانه علاوه بر ضایعات میادین میوه و تره بار ، سطلهای سبز ، آبی و صورتی که به ترتیب مخصوص ضایعات سبزی- میوه فروشی – آب میوه فروشی ها و گل فروشی ها می باشد در قالب طرح ساماندهی مشاغل پر زباله از سطح شهر جمع آوری و به سایت کمپوست ، واقع در برمشور شهر شیراز منتقل می شود که پس از تفکیک ثانویه جهت تغذیه کرم های زباله خوار مورد استفاده قرار می گیرند.تبدیل پسماندهای آلی به روش ورمی کمپوست در فضایی به وسعت چهار هکتار به وسیله کرم های زباله خوار موسوم به    Eisenia fotida  و با ظرفیت ورودی 3000 تن در سال(مواد قابل کمپوست) در حال اجرا می باشد. این کود در حال حاضر تحت نظارت سازمان بازیافت شهرداری شیراز با فرایند تبدیل زباله های آلی به روش بیولوژیک در حال تولید می باشد.

 توجيه اقتصادي اين طرح
 قيمت هر كيلوگرم كود ورمي كمپوست بسته بندي شده در حدود 400 تومان و قيمت يك كيلوگرم كرم زنده حدود 20 تا 30 هزار تومان مي باشد. در توليد مكانيزه، قيمت تمام شده هر كيلوگرم بين 150 تا 200 تومان بوده و در كشاورزي ارگانيك و كشت هاي گلخانه اي، پاك ترين و مناسب ترين بستر مي باشد كه، سبب بازدهي بيشتر محصولات كشاورزي خواهد گرديد.

 اميد است در كشور ما نيز همچون كشورهاي توسعه يافته به جاي كودهاي شيميايي كه متاسفانه چندين دهه است استفاده از آن در مزارع كشاورزي به طور فزآينده اي رو به گسترش بوده و داراي خطرات زيست محيطي بالقوه و خطرناكي مي باشند، به تدريج از اين كودهاي ارگانيك و طبيعي استفاده شود.


منابع:
"">"">مهدي كبيري خوش صوت دكتراي دامپزشكي
http://ehe.blogsky.com

  shahab