خطر سرمازدگی درختان در بهار و مقابله با آن

تا به حال فکر کرده اید چرا درختی که تحمل سرمای شدید زمستان را داشته و مقاومت کرده، با افت ناگهانی دما در بهار دچار سرمازدگی میشود؟

سرمازدگی یکی از شایعترین انواع آسیبهای محیطی در گیاهان است. در ایالات متحده امریکا گیاهان به خصوص درختها و درختچه ها غالبا دمای ° 9- تا ° 6- سانتیگراد را در زمستان به خوبی تحمل میکنند اما در فصل بهار همین گیاهان ممکن است به علت افت چند درجه دما به زیر صفر، دچار آسیب و سرمازدگی شوند. چرا چنین اتفاقی می افتد؟ علت اصلی سرمازدگی درختان در بهار نوسان مقاومت و تحمل گیاه است.

شکل- برش عرضی از یک جوانه سرمازده

آسیب سرما را همیشه به وضوح نمیتوان دید

شکل- نمودار تغییرات مقاومت گیاه به سرما نسبت به دما. محور عمودی دما بر حسب فارنهایت و محور افقی مقاومت گیاه در مراحل مختلف (به ترتیب از چپ به راست: اقلیم پذیری، حداکثر مقاومت، اقلیم ناپذیری) را نشان میدهد. 

گیاهان مانند سایر موجودات زنده از سلول تشکیل شده اند. محتوای سلول یا سیتوپلاسم با دیواره سخت سلولی و غشای سلولی احاطه شده است. هنگامی که دما به زیر نقطه انجماد افت میکند، ممکن است در فضاهای بین سلولها بلورهای یخ تشکیل شود. در اکثر موارد این یخ بین سلولی بی خطر است چون گیاه طوری طراحی شده که با این شرایط کنار بیاید اما اگر یخ در داخل سلول تشکیل شود میتواند برای گیاه مرگبار باشد. تشکیل بلور یخ در داخل سلول، غشای حیاتی سلول را خراب میکند و به ساختارهای سلول آسیب وارد میکند. معمولا به راحتی میتوان گفت چه زمانی بافتها به واسط یخ زدگی از بین رفته اند: هنگامی که به رنگ قهوه ای در آمده یا به نظر میرسد در آب غوطه ور هستند. اما گاهی اوقات این آسیب به راحتی دیده نمیشود. اگر شکوفه ها در زمستان از بین بروند، آسیب آن مشخص نمیشود تا این که فصل بهار فرا میرسد اما میبینید درخت شکوفه نمیدهد.

درختان از ضد یخ طبیعی خود استفاده میکنند

همان طور که گفته شد، مشکل واقعی به واسطه تشکیل بلورهای یخ در داخل سلول ایجاد میشود. یکی از راههایی که گیاه از بروز چنین مشکلی جلوگیری میکند، سوپر کولینگ ( supercooling ) یا حفظ آب به صورت مایع در دمای زیر نقطه انجماد است. سوپر کولینگ گیاه را قادر میسازد که تا دمای 40- درجه سانتیگراد آب را به صورت مایع نگه دارد. برخی از گیاهان با انباشتن یا تولید پروتئین که نقطه انجماد را کاهش میدهد و همانند ضد یخ عمل میکند، تا دماهای کمتر از این مقدار نیز زنده می مانند.

سرمازدگی درختان تنها در زمستان اتفاق نمی افتد

مقاومت به سرما از پاییز تا زمستان و بهار در گیاه تغییر میکند و به سه مرحله تقسیم میشود: اقلیم پذیری ( acclimation )، حداکثر مقاومت و اقلیم ناپذیری. در مرحله اقلیم پذیری مقاومت در مقابل دمای دائما رو به کاهش، افزایش می یابد. در این زمان گیاه تغییرات زیادی را انجام میدهد از جمله انباشت مواد ضد یخ طبیعی که مانع سرمازدگی آن میشود. در بیشتر نواحی سردسیری، گیاهان در اوایل زمستان به حداکثر مقاومت خود میرسند. اگر در دوران حداکثر مقاومت گیاه دما به قدری افت کند که باعث سرمازدگی گیاه شود، احتمالا این گیاه خواهد مرد. اما در بین گیاهانی که به محل رشد خود سازگاری یافته اند، سرمازدگی نادر است.

مرحله اقلیم ناپذیری درخت با افزایش دما آغاز میشود و در اواخر زمستان و اوایل بهار اتفاق می افتد. گرمای نابهنگام موجب تسریع فرا رسیدن مرحله کم مقاومتی گیاه میشود که آن را در شکوفه دهی و جوانه زنی زود هنگام یاس زرد و منگولیابه خوبی میتوان مشاهده کرد. گیاهان در مرحله اقلیم ناپذیری مقاومت خیلی کمتری نسبت به سرما دارند بنابراین اگر دما دوباره افت کند ممکن است دچار آسیبهای ناشی از سرما شوند.

بهترین راه مقابله با سرمازدگی گیاه در بهار

برای پیشگیری از سرمازدگی، باید منطقه خود را بشناسید و گیاهانی بکارید که در آن منطقه مقاوم باشند. به خاطر داشته باشید منطقه تنها یکی از فاکتورهای مهم است. قرار گیری در معرض نور خورشید و فاکتورهای دیگر محیطی مانند سرمای هوا و زهکشی خاک نیز هنگام انتخاب گیاه از اهمیت بسزایی برخوردار است. به علاوه میتوانید هنگامی که متوجه هشدار سرمازدگی میشوید، جوانه ها را با پلاستیک یا پارچه بپوشانید تا یخ نزنند.