منتا ساتیوا

از دو هزرا سال قبل تا کنون، از گونه های مختلف نعناع به عنوان ادویه و دارو استفاده می شود اما استفاده انسان از نعناع به 250 سال قبل بازمی گردد. از برگ ها، پیکر رویشی و اسانس این گیاه در اکثر فارماکوپه های معتبر به عنوان دارو یاد شده است. از مواد مؤثره ی نعناع در صنایع دارویی، داروهایی برای مداوای دل درد و نفخ شکم تهیه می شود. عطر و طعم نعناع برای خوش عطر و طعم کردن داروهای بدمزه مورد استفاده قرار می گیرد. منتول اسانس نعناع خاصیت ضدباکتریایی دارد و در تهیه ی محلول هایی برای شستشوی دهان و گلو استفاده می شود. منتول همچنین خاصیت ضدخارش نیز دارد.

مقدار مصرف سالانه اسانس نعناع در جهان به هفت هزار تن می رسد. در این مورد آمریکا در سال 1992 حدود 3200 تن اسانس از 43000 هکتار زمین زیر کشت استحصال نمود. مهمترین کشور تولید کننده این گیاه، آمریکا است. از کشورهای دیگر تولید کننده نعناع می توان از روسیه، بلغارستان، برزیل، ژاپن، فرانسه، آرژانتین و مجارستان نام برد.

"منتا ساتیوا" گونه ای از جنس نعناع است که گیاهی علفی و چندساله است. اندام های هوایی آن تحت تأثیر سرمای زمستان خشک می شوند ولی اندام های زیرزمینی (استولون ها و ریزوم ها) زنده بوده و فعالیت خفیفی دارند. ضخامت ریشه ی این گیاه حدود 3 تا 4 میلیمتر است. ریشه رست ها (استولون ها) و ریزوم ها دارای گره های متعددی است که محل رویش ریشه های باریک و در نتیجه تشکیل گیاهان کوچک در اطراف پایه ی مادری می باشند. اندام های زیرزمینی آن به رنگ سفید، نازک و به طول 5 تا 20 سانتیمترند. ریشه ی آنها چندان عمیق نیست و به صورت پراکنده در سطح خاک قرار دارند. 

این گیاهان دارای ساقه های چهارگوش و به واسطه وجود آنتوسیانین ها در آنها، به رنگ بنفش دیده می شوند. طول ساقه متفاوت بوده و به شرایط قلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد و بین 30 تا 100 سانتیمتر است. قسمت بالایی ساقه نسبت به قسمت پایینی از انشعاب های بیشتری برخوردار است. 

در این گیاه، برگ ها بلند به طول 3 تا 9 سانتیمتر و عرض 1 تا 3 سانتیمتر، بیضی شکل، پهن، در کناره ها درندانه دار و به رنگ سبز تیره مشاهده می شوند. رگبرگ ها به رنگ آبی و در پهنک برگ دارای انشعاب های فراوانی هستند. حفره های محتوی اسانس در هر دو طرف برگ وجود دارند. 

گل ها به رنگ بنفش روشن و به صورت خوشه های مجتمع روی چرخه هایی قرار دارند که هر چرخه مرکب از 6 تا 7 گل است. عمر گل ها بسیار کوتاه بوده و مدت کمی پس از تشکیل از گیاه جدا می شوند. میوه کپسولی، کوچک و به رنگ قرمز تیره است. بذر این گیاه فاقد قوه ی رویشی است.

گیاهان جنس نعناع را در اکثر نقاط می توان کشت کرد. اما مناطق خیلی سرد برای کشت این گیاه مناسب نیست. مواد و عناصر غذایی فراوان و آب کافی برای رویش این گیاهان ضروری است. چنانچه سطح خاک از برف پوشیده شده باشد، اندام های زیرزمینی در -17 درجه سانتیگراد زنده مانده و فعالیت بسیار خفیفی خواهند داشت. این اندام های قادرند تا سرمای -30 درجه سانتیگراد را هم برای مدت محدودی تحمل کنند. گیاه در دو تا سه درجه سانتیگراد شروع به رویش می نماید ولی درجه حرارت مطلوب برای رویش این گیاهان حدود 10 درجه سانتیگراد می باشد. در آغاز رشد گیاه و تشکیل ساقه ها و برگ های جوان، سرما مناسب نیست و ممکن است باعث خشک شدن آن شود (اگرچه در این مرحله سرمای -8 درجه سانتیگراد را هم می تواند برای مدت کوتاهی تحمل کند). درجه حرارت مناسب به منظور تسریع در رشد و نمو گیاه و همچنین افزایش در تولید اسانس، 18 تا 20 درجه سانتیگراد است. برخی از محققان معتقدند که هر چند در درجه حرارت های بالاتر (22 تا 25 درجه سانتیگراد) مقدار تولید اسانس در گیاه افزایش می یابد، ولی در مقدار منتول اسانس تأثیر منفی داشته و باعث کاهش آن می گردد. 

نعناع گیاهی شب کوتاه است و کشت آن در شرایط روز بلند سبب افزایش محصول شده و در سنتز اسانس آن نیز تأثیر مثبت دارد. از این رو همواره توصیه می شود که این گیاه در دامنه جنوبی تپه ها کشت شود. 

این گیاه دارای ریشه های سطحی است که قادر به جذب رطوبت از اعماق زمین نمی باشد، لذا آبیاری مناسب در طول رویش آن ضرورت دارد. این گیاه در طول رویش به حداقل 700 تا 800 میلیمتر بارندگی (آبیاری) نیاز دارد. از این رو باید آن را همواره در مناطقی که از نظر آب غنی اند کشت نمود. گیاهان از 3 تا 4 هفته پس از رویش تا قبل از گلدهی به مقادیر مناسبی آب نیاز دارند و باید تحت آبیاری منظم قرار گیرند. مقدار اسانس تولید شده در پیکر رویشی با مقدار رطوبت خاک رابطه مستقیم دارد، به همین دلیل برای تولید محصولی با کمیت و کیفیت مناسب، رطوبت خاک در طول رویش باید معادل 80 درصد باشد.

علاوه بر آب و نور کافی، مواد و عناصر غذایی مناسب در خاک برای کشت این گیاه ضروری است و باعث افزایش عملکرد می شوند. خاک مناسب برای کشت این گیاه، خاک لوم شنی حاوی مقدار زیادی مواد و ترکیبات هوموسی است. خاک های چرنوزیوم (خاک سیاه) و پیت با ساختمان مناسب و حاوی مواد و عناصر غذایی کافی، برای کشت آن مطلوب می باشند. باید از کشت آن در خاک های رسی و اشباع از آب و خاک هایی که پی اچ آن بالاتر از 8.5 است، اجتناب نمود. به طور کلی، خاک های اسیدی و زهکشی شده، خاک های مناسبی برای کشت این گیاهان می باشند.

نعناع از نظر طب قدیم ایران نسبتا گرم و خشک است و از نظر خواص دارویی از پونه قوی تر است. از نعناع، اسانس، روغن و تنتور تهیه می کنند که مصارف طبی مختلفی دارد. نعناع بادشکن است و گاز معده و روده را از بین می برد. نعناع تقویت کننده معده و بدن است. نعناع ضدتشنج و ضدسرفه است. یک فنجان چای گرم نعناع سینه را آرام می کند. نعناع مسکن، آرام بخش و قاعده آور است. استفاده از نعناع درد شکم را برطرف می کند. نعناع درمان سرماخوردگی و آنفلوانزا می باشد. نعناع ناراحتی های عصبی را برطرف می کند. برای تسکین درد دندان نعناع را در دهان گذاشته و بجوید. آشامیدن چای این گیاه و یا عصاره آن خونریزی سینه را قطع می کند. کمپرس آن درد سینه و پهلو را از بین می برد. کرم های روده و معده را می کشد. برای از بین بردن سکسکه و دل بهم خوردگی و استفراغ نعناع را با آب انار ترش بخورید. ادرار را زیاد می کند. برای رفع قولنج و دردهای روده معده و هضم نشدن غذا چای نعناع بنوشید. برای از بین بردن گلو درد چای نعناع غرغره کنید. نعناع معرق است بنابراین تب را پائین می آورد. در هنگام سرماخوردگی بینی را با چای نعناع بشوئید. جوشانده برگ و گل آن جهت لطافت و شادابی پوست استفاده می گردد. مالیدن چند برگ نعناع در محل گزیدگی حشرات می تواند اثرات آن را تا حد زیادی خنثی نماید. مالیدن نعنا بر روی سینه زنان شیرده باعث رفع احتقاق شیری می گردد. هنگام خستگی یا زمانی که حس می کنید مغزتان کشش مطالب جدید را ندارد، استفاده از نعناع سودبخش است.

روغن های فرار استخراج شده از نعناع خواص میكروب كشی دارند به ویژه كامفور و منتول (یا جوهر نعناع) كه از آن دارویی مفید برای ضدعفونی كردن سرمازدگی، بریدگی ها و خراشیدگی ها می سازند. همچنین از نعناع داروهای استنشاقی مفیدی برای سرماخوردگی ها و عفونت های تنفسی ساخته می شود. ضمن آنكه از آن می توان دهانشویه و محلول غرغره مؤثری برای گلودرد تهیه كرد. روغن نعنا می تواند درد دندان را تسكین دهد و از آن در ساخت قطره های مسكن برای گوش درد نیز استفاده می شود.