خلر

"خلر" گیاهی است یکساله با ریشه ای راست و مستقیم. ارتفاع آن بسته به شرایط مختلف رشد بین 150 تا 170 سانتیمتر است. بوته آن دارای وضعیتی پر شاخ و برگ و به رنگ سبز روشن است.

ساقه آن چهارگوش بوده و موقع خشک شدن پوک می شود. در قسمت پائین از محل یقه و کمی بالاتر انشعاب پیدا می کند. خود ساقه ها نیز در قسمت بالاتر به دو یا سه شاخه کوچک منشعب می شوند. ساقه ها به علت طویل و ظریف بودن حالت خوابیدگی دارد.

دارای 2 تا 4 برگچه کامل نیز هست. رنگ گل ها بیشتر بنفش، آبی، قرمز، صورتی بوده و رنگ گلبرگ ها به طرف دمگل سفید و شیری رنگ می شوند. گل ها توسط یک دمگل به طول 30 الی 70 میلیمتر که درست از محل انشعاب دمبرگ و قسمت میانی گوشواره ها خارج شده است به ساقه متصل شده و گاهی نیز دو گل به یک دمگل که در انتها دو شاخه گشته وصل است. تعداد دانه در داخل غلاف 2 تا 5 می باشد.

خلر گیاهی زمستانه می باشد، به خشکی بسیار مقاوم بوده و در خاک های نامطلوب برای دیگر گیاهان بخوبی رشد می کند. این گیاه به ماندابی مقاوم است.

تهیه زمین برای کشت آن و همچنین نوع کاشت (آبی و دیم) تا حدودی متفاوت است. در کشت پائیزه در آن به فاصله پس از گاورو شدن زمین آن را یک شخم نیمه عمیق می زنند و سپس در زمان مناسب بذر می پاشند. عمل اختلاط بذر با خاک به وسیله دیسک انجام می شود.

برای کشت آن بویژه پس از غلات مقدار 100 تا 150 کیلوگرم فسفات آمونیم در پائیز به هنگام شخم به زمین می دهند. بهتر است علاوه بر آن حدود 50 تا 100 کیلوگرم کود سولفات پتاسیم نیز استفاده شود.

برای کشت آن حدود 35 الی 40 کیلوگرم بذر در هر هکتار استفاده می شود. عمق کاشت آن نیز 4 تا 8 سانتیمتر است.

خلر به آبیاری عکس العمل خوبی نشان می دهد و حدود 3 تا 4 نوبت آب در طول زندگی گیاه لازم است.

خلر را با سایر نباتات علوفه ای بصورت درهم می کارند. با توجه به اینکه گیاه دارای ساقه های ضعیف و طویل است به علت ورس عمل برداشت آن دچار اشکال می شود ولی در کشت درهم همراه با گیاهانی چون جو و حتی شنبلیله این گیاهان حالت قیم برای آن داشته و از خوابیدن آن جلوگیری می کند و به این ترتیب برداشت آن هم ساده تر می شود.

برای دستیابی به عملكرد مناسب در امر زراعت باید از مقدار لازم كود شیمیایی استفاده كرد. استفاده از كود ازت زیاد به علت تثبیت ازت هوا توسط باكتری های همزیست با خلر ضروری نمی باشد، مگر در مناطقی كه باكتری های مورد نظر در خاك وجود نداشته باشد. در صورت لزوم جهت استقرار بهتر گیاه و افزایش عملكرد مصرف 50 تا100 كیلوگرم در هكتار به عنوان شروع كافی است. نتایج بررسی های انجام شده وجود باكتری های تثبیت كننده ازت را نشان می دهد. تعداد گره های تثبیت كننده ازت در شرایط آبی بیشتر از دیم می باشد. از طرفی در صورت زراعت خلر و ماشك به عنوان كشت دوم با توجه به عمق ریشه دوانی (70 تا100 سانتیمتر)، این گیاه به راحتی از باقی مانده كودهای مصرفی در زراعت قبلی (گندم و جو) كه بنا به دلایلی شسته شده و از دسترس گیاه خارج شده اند استفاده نموده و از آلودگی آب های زیر زمینی جلوگیری می كند.

خلر را تقریباً در همه فصول می توان كشت كرد. عوامل متعددی در تعیین زمان كشت مؤثر هستند كه باید با توجه به شرایط و هدف كشت (دانه، علوفه و كود سبز) به آن عمل كرد. ولی به دلیل كوتاه بودن دوره رشد این گیاهان (70-60 روز تا مرحله 50 درصد گلدهی) و امكان كشت آنها در زمان های مختلف، می توان خلر را در برنامه كشت دوم قرار داد. خلر را می توان به عنوان كشت دوم بعد از برداشت محصولاتی  چون گندم، جو و كلزا در كلیه مناطق شمال غرب كشور كاشت و در مرحله 50 درصد گلدهی (اواخر مهرماه) به صورت چرای مستقیم و یا علوفه تر برداشت نمود، یا به عنوان كود سبز جهت افزایش حاصلخیزی خاك مورد استفاده قرار داد. موضوع مهم در كشت دوم، آب، هوا و خاك است. چون در این شرایط فاصله زمانی برای رشد و نمو كوتاه و هوا گرم است، بنابراین عملیات تهیه زمین باید بدون وقفه انجام شده و یا به روش كشت بدون شخم و با استفاده از عمیق كار گندم دیم، خلر كشت گردد تا از دوره زمانی موجود كه برای رشد و نمو گیاه مهم می باشد حداكثر استفاده برده شود. 

میزان آب مورد نیاز خلر در زراعت آبی بسته به شرایط آب و هوایی، زمان كشت، بافت خاك به ویژه هدف كشت (علوفه، دانه) تفاوت دارد. زراعت پائیزه خلر و ماشك نسبت به كشت بهاره  3-2 نوبت آبیاری كمتری نیاز دارد. تعداد دفعات آبیاری در كشت تابستانه بین 5-4 نوبت بوده و فاصله آبیاری بسته به خاك های مختلف و شرایط آب و هوایی بین  20-10 روز متفاوت می باشد.

زمان برگردانیدن خلر به زیر خاك به عنوان كود سبز هنگامی است كه غلاف های پایین نیمه پر شده و گیاه هنوز گلدار است. زمان برداشت با هدف تولید علوفه، در مرحله 50 درصد گلدهی بوده كه این عملیات را می توان به وسیله داس یا دروگر انجام داد. علوفه برداشت شده پس از خشك شدن بر روی زمین، بسته بندی شده و به سیلو منتقل می شود. زمان برداشت این محصول جهت استفاده دانه، پس از پر شدن غلاف ها و رسیدن كامل گیاه و شروع زوال برگ ها بوده و پس از برداشت و خشك شدن كامل محصول، دانه های آن توسط خرمنكوب جدا شده و مورد استفاده قرار می گیرد.

خلّر گیاهی است تلخ مزه دارای گلوکوزیدهایی که برای نشخوار کنندگان و خوک بی ضرر اما گل کرده آن برای اسب ایجاد اختلال می کند. خلّر از شبدر قرمز غنی تر ولی به اندازه آن خوشخوراک نیست. درصد پروتئین آن بالا است اما ترکیب سمی به نام نئوروتوکسین در تمام قسمت های گیاه وجود دارد که بیشترین مقدار آن در جنین لپه ها و پوشش بذر دیده می شود و موجب ایجاد بیماری به نام لاتیریسم می گردد. بهترین روش مصرف آن همراه با جو و یو لاف و سایر گیاهان انرژی دار است چون خلّر دارای پروتئین زیادی است. ارزش غذایی هر تن خلّر که بهتر است قبل از دانه بستن مصرف شود، معادل750 کیلو گرم علوفه یونجه است.

خلّر بیشتر برای چرا و علوفه خشک و پوشش سطح زمین مورد کشت و کار قرار می گیرد. خلّر مانند اغلب نباتات لگومینوزه در اصلاح ساختمان خاک کمک کرده و به عنوان کود سبز کاشته می شود. از این گیاه در ایران یک نوع برای تهیه ی دانه و علوفه کشت می شود. امّا در آمریکا انواع خلّر را در مخلوط با یولاف برای تهیه علوفه کشت می نمایند. در صورت احداث چراگاه خلّر، باید در مورد مسمومیت احشام دقت کافی نمود. خلّر را نباید در موقع به گل نشستن و یا ابتدای رسیدن مورد چرا قرار داد چون تولید اختلالات زیادی در سلامتی دام می نماید. علوفه خشک آن نیز نباید حاوی بذر باشد زیرا تولید مسمومیت می کند. میزان علوفه خشک آن در هر سال بیش از 2 تن در هکتار و علوفه سبز آن حدود 10تن می باشد.