گیاه مُر

گیاه در كتب طب سنتي با نام هاي «مُر»، «مرمكي» و «مرحجازي» نامبرده شده است. به فرانسوي آن را Myrrhe و به انگليسي Myrrh وBalsmodendron گويند. صمغ رزيني است معطر كه از درختچه اي از خانوادة Burseraceae جنس Commiphora گرفته مي شود. از اين جنس گونه هاي مختلفي هستند كه اين صمغ از انها گرفته مي شود كه نام علمي معروفترين آنها عبارت است از:

1. گونة Commiphora myrrha (Ness) Engl كه مترادف آن Balsamodendron myrrha T. Ness مي باشد. اين گونه بومي عربستان و ساحل افريقايي درياي سرخ است.

2. گونة Commiphora abissinica Engl كه در حبشه انتشار دارد.

3. Commiphora schimperi Engl 

گياهي كه از آن صمغ مر گرفته مي شود درختچه اي است خاردار داراي شاخه هاي كوتاه.گلهاي آن دو نوع نر و ماده. ميوه آن گرد به شكل گلابي و كمي گوشتي است. محل رويش اين درختچه و گونه ها مختلف آن مناطق گرمسيري جنوب عربستان، حبشه و قسمت جنوبي درياي سرخ مقابل بندر عدن و سرانجام سواحل افريقايي درياي سرخ و سواحل سومالي در افريقا مي باشد. چون اين صمغ بيشتر از عربستان و حجاز به ايران وارد مي شود غالباً در سفرهاي حج در بازار مكه و حجاز براي فروش عرضه مي گردد، در ايران آن را مرمكي يا مر حجازي نامند كه البته با صمغ عربي متفاوت است ونبايد با آن اشتباه شود.

مُر در فصل گرما مانند اغلب صمغ ها به مقدار كم خود به خود از تنه و ساقة درخت ترشح مي كند ولي براي اينكه به مقدار زيادتر گرفته شود، تنة درخت را شكاف مي دهند و شيره درخت كه ابتدا سفيد و بعد از ماندن قرمز مايل به قهوه اي مي شود خارج مي شود. اين نوع مرمكي را كه نوع مرغوب و خالص است اصطلاحاً «مرالبطارح» مي نامند. روش ديگر براي استخراج مر اين است كه پوست درخت را گرفته و با قطعات تنه يا ساقه در آب جوش مي پزد و پس از پختن آن را صاف مي نمايند و سپس آن را تبخير مي كنند و رسوبات منجمد باقيمانده پس از تبخير تحت نام مر به بازار عرضه مي شود. اين نوع مر به علت اينكه با مواد ديگري از گياه مخلوط مي باشندنامرغوب و رنگ آن سياه است و آن را نوعي ميعه سائله نيز مي گويند. نوع مرمكي مرغوب به شكل قطعه هاي اشكي بي نظم به بزرگي يك گيلاس يا يك گردو، وزين، قرمز قهوه اي ، داراي بوي مطبوع و معطر و شكننده است براحتي شكسته و خرد مي شود مقطع آن درخشنده و براق و در مقطع آن خطوط سفيدي شبيه به اثر ناخن ديده مي شود. طعم آن تلخ است و از صمغ رزيني و مادة لعابي و اسانس و املاح مختلف تشكيل شده است. اين نوع مرمكي مرغوب را به فرانسوي Myrrhe en larmes نامند . نوع ديگر را كه كمي مامرغوب و ناخالص است Myrrhe en sorte گويند.

در هندوستان از صمغ رزيني مر در موارد سوء هاضمه و در بيماري كلروز كه در اثر كمي گلبول قرمز خون و كاهش مادة هموگلوبين در خون  ايجاد مي شود و  علامت آن رنگ پريدگي و زردي رنگ پوست بخصوص در دختران جوان  است، مصرف مي شود.

مر از نظر طبيعت طبق نظر حكماي طب سنتي خيلي گرم و خشك است، بنابراين خوصا عمدة آن خشك كنندة روطبتهاي بدن وقابض است. در  عين حال انسداد و گرفتگي هاي مجاري را باز مي كند و دارويي منضج و يا به اصطلاح اعتدال دهنده است، يعني در موارد يبوست مسهل است و در مورد اسهال قابض مي باشد. بادهاي داخل معده و ورمهاي سرد بلغمي را تحليل مي برد و مانع تعفن اخلاط مي شود به همين دليل در روزگار قديم در موقع موميايي كردن اجساد رسم بوده است براي خشك كردن رطوبتها و ممانعت از تعفن، داخل اجساد را با مر مخلوط با ساير ادويه اندود مي كرده اند. اگر نيم گرم آن خورده شود براي پاك كردن دماغ مفيد است. اگر با دم كردة نعنا خورده شود براي رفع بدبويي بيني اثر مفيد دارد. پاشيدن گرد آن روي زخمها براي خشك كردن زخمهاي سرد مؤثر است. ضماد آن با كندر براي البتيام اغلب زخمهاي سر سريع الاثر است. اگر با سركه و آب و دم كردة مارچوبه مخلوط نمايند و در دهان مضمه كنند براي رفع تعفن زخمهاي دهان مفيد است. اگر با سركه عنصل مخلوط كنند و مضمضه نمايند براي رفع و قطع خون بن دندان نافع است.

براي تهيه سركه عنصل بايد در حدود 500 گرم پياز دشتي يا پياز صحرايي را گرفته ورق ورق كرده در سركه ريخته بجوشانند تا كاملاً پخته و در آن حل شود، سپس آن را با فشار صاف نموده و مصرف نمايند.

اگر مر به طور خالص مصرف شود براي سستي معده› رفع رطوبات آن، تحليل بادهاي معده، تحليل خون منجمد در رحم و تسهيل دفع زرد آب و بلغم و همچنين براي  ، دل پيچه، ورم طحال، درد كليه و مثانه مفيد است  اگر با آب ترب مخلوط شود براي بهق و كلف و فروكش كردن خال صورت و تحليل خون منجمد زير پوست نافع است. مصرف مر به علت گرمي زياد آن براي اشخاص گرم مزاج مضر است بخصوص مضر مثانه مي باشد.

در گزارش ديگري آمده است كه از مرمكي مانند عوارض محرك و مقوي در استعمال داخلي، استفاده مي كنند، مخصوصاً در مورد دردهاي سرمعده، ناراحتي هاي معده و در كلروز كه بيماري زردي در اثر كم خوني است، مفيد مي باشد . همچنين در رفع اخلاط سينه ، رفع زكامهاي مزمن، در مراحل اولية بيماري سل، در بيماري كمي ويتامين C مصرف داخلي آن در اغلب موارد شفابخش است. براي آنزيمهاي قانقرايايي ، سياه سرفه و قانقرايا نيز استعمال مي شود.

مر از اجزاء تركيب اغلب خميردندانهاي اروپايي است و معتقدند كه بر ضد باكتري هاي دهان مفيد است. و مانع فساد و كرم خوردگي مي شود. در برخي از فروشگاههاي فرآورده هاي طبيعي در آمريكا يك تركيب تجارتي آن به نام Merfluan عرضه مي گردد.

درختچه توليد كنندة مر را مران نامند. در موردخواص قسمتهاي مختلف درخت شامل عصاره برگ آن نيز خواصي ذكر شده است، از جمله معمول است اگر 5 گرم عصارة برگ آن را با سركه رقيق بخورند براي سم افعي گزيده ترياق مؤثري است و با آثار سوء سم مقابله مي كند. البته اگر افعي از نوع افعي هايي كه در محل رويش اين گياه زندگي مي كنند باشد، اثر آن تجربه شده است.

در امريكا به عنوان مايع شست و شوي دهان يك قاشق مرباخوري گرد مرمكي را با يك قاشق مرباخوري اسيد بوريك در 500 گرم آب جوش ريخته و نيم ساعت مي گذارند خيس بخورد و صاف روي آن را بر مي دارند و مصرف مي كنند. براي تهيه دم كردة ان به عنوان پيشگيري از بيماري هاي قلبي يك قاشق مرباخوري گرد مر را در يك پيمانه (220 گرم) آب جوش 10 دقيقه خيس مي كنند و 2 پيمانه در روز مي خورند . طعم مر تلخ و نامطبوع است. بنابراين بهتر است كمي عسل يا آب ليموترش يا شكر اضافه نمود . در مورد مصرف تنطور آن   قاشق مرباخوري تنطور 3 بار در روز مصرف مي شود. مر نبايد به كودكان زير دو سال داده شود و براي كودكان زير دو سال داده شود و براي كودكان بزرگتر و اشخاص بزرگتر از 65 سال با دم كردة رقيق شروع و به تدريج تا حد مجاز افزايش داده شود. زنان باردار و مادران شيرده نيز بايد از مصرف مر اجتناب كنند. مصرف زايد بر حد مجاز مر ملين خيلي قوي است و ممكن است موجب عرق كردن و آشفتگي و تهوع شود.

ترکیبات شیمیایی:

از نظر تركيبات شيميايي در صمغ رزيني مر 10-5/2 رصد اسانس شامل ترپن، 40-30 درصد صمغ شامل آرابيوز ، گالاكتوز، اسيد متيل گلي كورونكي و بقيه در حدود 40-30 درصد رزين است كه در حدود 60 درصد رزين را الكلها ، اسيدهاي ترپنيك تشكيل مي دهند و يك مادة تلخ و ... د رآن يافت مي شود. مادة صمغي مر در آب حل مي شود ولي قسمت رزيني آن در الكل محلول است.

توصیه شده است از مرمکی به مقدار زیاد استفاده نشود زیرا بالقوه سبب بی نظمی های شدید قلب می گردد (Phytotherapy Resaearch) افزون بر این افراد دارای پوست حساس ممکن است به درماتیت آلرژیک تماسی مبتلا شوند (Contact Dermatitis) خانم های باردار بایداز خوردن مرمکی پرهیز کنند زیرا سبب سقط می شود.

عوارض جانبی مر عبارتند از:  بدتر شدن تب، مشکلات قلب، کاهش فشار خون، خونروی رحم.