چریش

چریش با نام علمی Azadirachta indica یکی از گیاهان خانواده سنجد تلخ یا زیتون تلخ (Meliaceae) است. این گونه ی گیاهی یکی از دو گونه ی جنس Azadirachta و بومی هندوستان و شبه قاره هند مانند نِپال، پاکستان، بنگلادش و سریلانکا است.

این گیاه معمولاً در نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری رشد می کند. همچنین در جزایر واقع در جنوب ایران نیز به وفور یافت می شود.

میوه ها و بذرهای آن نیز منبع روغن هستند.

چریش گیاهی سریع الرشد بوده که تا ارتفاع 15 تا 20 متر (به ندرت 35 تا 40 متر) می تواند رشد کند. این گیاه همیشه سبز می باشد ولی در مواجه شدن با خشکی های شدید ممکن است بیشتر یا تقریباً تمام برگ های خود را خزان کند.

شاخه ها گسترده بوده و دارای تاج انبوه و زیبا و مدروی است که قطر تاج آن ممکن است به 15 تا 20 متر برسد. این درخت از نظر ظاهری بسیار شبیه به درخت سنجد تلخ یا زیتون تلخ (Chinaberry) با نام علمی Melia azedarach می باشد.

برگ های آن متقابل، پرمانند، به طول 20 تا 40 سانتیمتر و دارای حدود 20 تا 31 برگچه هایی به رنگ سبز تیره و در اندازه متوسط است. هر برگچه نیز حدود 3 تا 8 سانتیمتر طول دارد. برگچه ی انتهایی اغلب می افتد. این برگ ها دارای دمبرگ های کوتاهی هستند.

گل ها به رنگ سفید و معطر بوده و کم و بیش به صورت خوشه های جانبی و سست که بیش از 25 سانتیمتر نیز طول دارند مشاهده می شوند. هر گل آذین حدود 150 تا 250 گل تولید می کند. هر گل حدود 5 تا 6 میلیمتر طول و حدود 8 تا 11 میلیمتر نیز پهنا دارد. گل ها پروتاندری و دو جنسی بوده و گل های نر به صورت جدا روی درختان دیگری تشکیل می شوند.

میوه صاف (بدون کرک)، شفت و زیتونی شکل بوده که شکل ظاهری آن تخم مرغی کشیده تا گِرد دیده می شود. میوه های رسیده حدود 1.4 تا 2.8 سانتیمتر طول دارند. پوست (اگزوکارپ) میوه نازک می باشد. گوشت میوه (مزوکارپ) دارای مزه ای تلخ و رنگ سفید مایل به زرد و بسیار فیبری است. مزوکارپ یا پالپ میوه حدود 0.3 تا 0.5 سانتیمتر ضخامت دارد. آندوکارپ میوه سخت است. هر میوه یک یا به ندرت دو یا سه بذر یا هسته ی طویل دارد. بذرها دارای یک پوشش قهوه ای رنگ می باشند.

چریش مخصوص نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری است و به دمای سالانه حدود 21 تا 32 درجه سانتیگراد نیاز دارد. این درخت دماهای زیاد تا بسیار زیاد را تحمل کرده ولی دمای زیر 4 درجه سانتیگراد را نمی تواند تحمل کند.

چریش نسبت به خشکی مقاوم است. و معمولاً در نواحی نیمه خشک تا نیمه مرطوب، با بارندگی سالانه 400 تا 1200 میلیمتر، رشد خوبی دارد. 

این گیاه در نواحی با بارندگی سالانه کمتر از 400 میلیمتر نیز می تواند رشد کند اما در چنین شرایطی رشد آن وابسته به میزان آب زیرزمینی است.

چریش می تواند در انواع مختلفی از خاک ها رشد کند اما بهترین رشد را در خاک های عمیق، شنی و به خوبی آبیاری شده دارد.

این گیاه در برخی نواحی مانند بخش هایی از آسیای میانه، بیشتر قسمت های صحرای آفریقا مانند غرب آفریقا و اقیانوس هند، به صورت خودرو رشد می کند.

مردم کشورهای خاور دور در طب سنتی خود از این درخت به عنوان ضد مالاریا، تب بر و ضد درد و التهاب استفاده می کردند. در باور مردم هند، این گیاه از نظر دارویی آنقدر ارزشمند است که به آن «درمانگاه دهکده» می گویند. عصاره حاصل از قسمت های مختلف این گیاه را نیز «داروخانه طبیعت» می گویند که از حدود 2000 سال پیش یا حتی قبل از آن مورد استفاده اهالی بوده است.

در داروسازی و طب نوین به اثرات بسیار ارزشمند این گیاه پی برده شده و امروزه مواد مؤثره اندام های مختلف آن (مانند، پوست، برگ و دانه) در صنایع دارویی و آرایشی و بهداشتی کاربرد زیادی دارند.

مواد مؤثره چریش خاصیت ضد عفونی کنندگی داشته و به عنوان موادی ضد قارچ و حتی ضد ویروس معرفی شده است. این مواد همچنین التیام دهنده التهاب لثه ها و معالجه کننده حساسیت های پوستی بوده و در ساخت خمیر دندان، صابون و کرم مورد استفاده قرار می گیرد.

تحقیقات اخیر نشان می دهد که مواد مؤثره موجود در دانه های چریش دارای اثرات حشره کشی قابل توجهی است و به عنوان حشره کش طبیعی در حفاظت محصولات کشاورزی و همچنین انباری نقش مهمی دارد.

اولین حشره کش تجاری حاصل از این گیاه در 1985 تحت عنوان مارگوسان (Margosan) ساخته شده و توسط سازمان حفاظت محیط ریست آمریکا به تأیید رسید. در حال حاضر سموم مختلفی به نام های آزاتین، تورپکس، آلجین و بیونیم از این گیاه تولید و به بازار عرضه شده است.

این حشره کش ها معمولاً گونه های مختلفی از آفات را مورد حمله قرار می دهند و در طبیعت نیز به راحتی تجزیه شده و هیچگونه مقاومت ژنتیکی در آفات ایجاد نمی نمایند. تاکنون هیچگونه اثرات جهش زایی و سرطان زایی در مورد آنها گزارش نشده و برای انسان و حیوانات خون گرم خطری ندارند.

حشره شناس ها معتقدند که مواد مؤثره چریش بر کنترل بیش از 200 گونه حشره و برخی گونه های نماتدها، قارچ ها، باکتری ها و حتی ویروس ها اثر قاطعی دارند.

ترکیبات شیمیایی:

اثرات حشره کشی عصاره چریش به علت وجود ترکیب های مختلفی است که به گروه تری ترپنوئیدها تعلق دارند. لیمونوئیدها (Limonoids) از مهمترین این ترکیبات هستند. تاکنون چند ترکیل لیمونوئیدی از چریش استخراج شده که ادامه حیات حشرات به ویژه آنهایی که در کشاورزی و سلامتی بشر نقش زیانباری دارند را متوقف می کند. مهمترین این ترکیب ها را آزادیراختین، سالانین، ملیانتریول، نیمبین و نیمبیدین تشکیل می دهند.

فلاونوئید، تانن و اسانس از ترکیب های دیگری هستند که در برگ و پوست چریش وجود دارند. 

40 تا 50 درصد وزن مغز دانه چریش را روغن تشکیل می دهد. روغن دانه، سبز تیره بوده و طعم آن تلخ و بوی ان شبیه بوی سیر است. این روغن علاوه بر اسیدهای چرب معمول (اسید اولئیک، استئاریک، لینولئیک و پالمتیک) حاوی ترکیب های سولفوره نیز می باشد که شباهت بوی آن به بوی سیر، ناشی از وجود همین ترکیب های سولفوره است.

صمغ چریش حاوی قندهای مختلفی از جمله آرابینوز، فروکتوز، گالاکتوز و اسید گلوکورونیک است.