اگر لحظه ای به رفتار خود با زمین بیاندیشیم و گوش جان به صدای این گهواره آرام بخشِ بشر بسپاریم، صدای زمین را می شنویم و به طور خاص صدای زخم هایی كه بر پیكر مهربانش زده ایم. زمین داستانی غم انگیز از بی مهری و قهر طولانی انسان با خود دارد.
سال ها است كه زنگ خطر گرمایش زمین به صدا درآمده و كارشناسان درباره خطرهای استفاده از سوخت های فسیلی و تولید گازهای گلخانه ای هشدار می دهند. اكنون آلودگی های زیست محیطی به میزانی رسیده كه زندگی میلیاردها انسان و جاندار دیگر را تهدید می كند. گونه های گیاهی و جانوری زیادی منقرض شده اند یا در معرض انقراض هستند اما انسان همچنان بر طبل خودخواهی و تندخویی با طبیعت می كوبد بی آنكه به سرنوشت خود، ساكنان امروز و آیندگان زمین بیاندیشد.
روزی نیست كه خبری از بی مهری انسان با محیط زیست و بستر گسترده اش یعنی زمین به گوشمان نرسد. كشتار و شكار بی رحمانه جانوران، نابودی جنگل ها و پوشش گیاهی، آزمایش جنگ افزارهای اتمی، شیمیایی و میكروبی، بهره برداری بی رویه از منابع، افزایش پسماندهای تجزیه ناپذیر، بحران آب، فرسایش خاك، بیابان زایی و ... همه و همه نمونه هایی از مسایلی است كه زندگی نسل كنونی را با چالش های جدی روبرو كرده و آینده زمین را در هاله ای از ابهام قرار داده است.
اندیشمندان و كارشناسان همه این چالش ها را ناشی از برخورد بی رحمانه انسان با زمین و مداخله گری های بیش از اندازه او در طبیعت می دانند؛ انسان هایی كه گویا در برابر محیط زیست خود بی تفاوت و بی مسوولیت شده اند.
در حالی كه 46 سال یعنی نزدیك به نیم قرن از زمان تعیین روز زمین پاك می گذرد، هنوز هم گام های جدی برای نجات زمین برداشته نشده است؛ گام هایی كه اگر پیموده شده بود اكنون محیط زیست ما در وضعیتی بهتر قرار داشت.
هر ساله شعاری برای روز زمین پاك در نظر گرفته می شود. شعار روز زمین پاك برای امسال (2016 میلادی) «درختان برای زمین و زمین برای زندگی» است. این شعار شاید تلنگری باشد برای كشورهایی كه بی توجه به توسعه پایدار، تیشه به ریشه جنگل ها و مراتع زده اند و روز به روز بر مساحت بیابان های خود می افزایند. این بی توجهی ها به محیط زیست در ایران نیز نمود جدی دارد.
محیط زیست در ایران و جهان رنجور و بیمار است. شدت ویرانگری های انسان در زمین به جایی رسیده كه دولتمردان را نیز نگران كرده است. در كنفرانس «تغییرات اقلیمی» كه دسامبر سال گذشته میلادی (آذرماه 1394) در پاریس برگزار شد، نمایندگان و سران 195 كشور جهان بر سر كاهش گازهای گلخانه ای و دمای زمین تا یك و نیم درجه سانتیگراد توافق كردند، به این امید كه شاید این راهكار بتواند به كاهش گرمایش زمین و تعدیل تغییرهای آب و هوایی آن كمك كند.
وضعیت محیط زیست در جهان بحرانی است. حالا وقت آن است كه چاره ای بیاندیشیم و باید از شهر و زیستگاه خود شروع كنیم. این سال ها آلودگی هوا به ویژه در ماه های سرد در كلانشهرهای كشور به مرز هشدار می رسد اما مردم بی توجه به سالم بودن هوا، همچنان به استفاده از خودروی شخصی اصرار دارند. در برابرِ مشكلی چون ریزدگردها نیز مسوولان تاكنون این گره كور را نگشوده اند. همچنین با وجود هشدار مسوولان درباره خطر نابودی گونه های زیستی، هر از گاهی در رسانه ها خبرهایی از كشتار بی رحمانه سگ ها، شكار خرس قهوه ای، گوزن زرد، خرید و فروش سمندر نادر، پلنگ و .. منتشر می شود. بی توجهی به بحران آب كه به موجب مصرف بی رویه آب در شهرها، شیوه های نادرست آبیاری در كشاورزی و تخلیه پساب های صنعتی در رودخانه ها و ... ایجاد شده است نیز همچنان ادامه دارد.
دیگر چالش زیست محیطی در ایران هم قطع بی رویه درختان و جنگل زدایی به بهانه هایی همچون ساخت و ساز است. سیاست های نادرست سدسازی، شهرسازی و جاده سازی در سال های گذشته موجب شد كه بسیاری از زمین ها و طبیعت آن رو به نابودی رود. در كنار چالش هایی چون سستی خاك، پراكندگی ریزگردها، بر هم خوردن اكوسیستم (بوم‌سازگان) مناطق، قطع درختان و نابودی پوشش گیاهی به نابودی بخش هایی از ریه های زمین منجر شد و نابودی زیستگاه ها و پناهگاه های حیات وحش را در پی داشت.
فرسودگی خاك، خشكیدگی سفره های آب زیر زمینی، افزایش و گسترش آلودگی های صنعتی، از بین رفتن منابع و سرمایه های طبیعی سبز زمین و ... نیز مسایلی است كه بر سر زیست بوم ما آوار شده و اگر گوش فرا دهیم بر شدت و دردناكی ناله های زمین افزوده است.
این پرسش مطرح است كه چرا انسان اینگونه هم با زمین و هم با خود بیگانه شده است؟ بیهوده نیست اگر بگوییم ناآگاهی، نبود آموزش و خلاء توجه به محیط زیست در فرآیند جامعه پذیری ریشه برخوردهای نادرست انسان با زیست بوم و بی تعهدی او در برابر زمین است. اگر ارزش های زیست محیطی به صورت هنجارهایی عمومی در رفتار انسان تعریف و سرپیچی از آن ها در باور جامعه جرم تلقی می شد، شاید امروز خبری درباره آلودگی های گسترده محیط زیست، پایان منابع، انقراض جانداران و فرسایش زمین به گوش نمی رسید.
بدرفتاری های انسان با طبیعت و محیط زیست از ضعف فرهنگ سازی و درونی كردن توسعه پایدار در جامعه حكایت دارد. اگر در هر جامعه ای آموزش به شهروندان برای رفتار با محیط زیست در دستور كار قرار گیرد و سیاستگذاران، برنامه ریزان و مجریان هدف گذاری های كوتاه مدت، میان مدت و بلند مدتِ به شكل جدی و كارشناسی شده برای رفع چالش های محیط زیستی داشته باشند، می توان به داشتن آینده ای روشن و پاك برای محیط زیست و زمین امیدوار بود.