مرجان :( coral )
مرجان كه در راسته جانوران شناسائی شده جانوری است گل مانند ، با بازوانی گسترده همچون گلبرگها و حفره ای در میان آنها بعنوان دهانه ، معمولا دسته جمعی زندگی نموده و غالبا نیز یك پایه آهكی از خود ترشح می نمایند
مرجانها به دو دسته كلی تقسیم میشوند:
مرجانهایی كه از خود آهك ترشح نموده و به اصطلاح سفت بوده (hard coral) و ایجاد آبسنگ(reef) می نماید و دسته دیگر مرجان هایی كه آهكی نبوده و اصطلاحا نرم(soft coral) نامیده می شوند.
عمده مرجانهای موجود در خلیج فارس از نوع آبسنگی بوده و بدین جهت بیشتر از این دید مورد بررسی قرار می گیرند. وجود همین آبسنگهای مرجانی است كه جلوه طبیعت زیبای دیگری به جزایر ایرانی خلیج فارس بخشیده است.
گسترش و انواع مرجانهای خلیج فارس
مرجانها معمولا در تمام نواحی دریای اطراف جزایر یافت می شوند ولی پراكنش انواع سخت یا آبسنگ ساز صرفا" محدود به مناطق كم عمق جزایر و به وسعت صدها كیلومتر مربع می باشد. گسترش آبسنگهای مرجانی از طریق عمق در اطراف جزایر بوده و عمق زندگی آنها از 50 تا 70 متر بیشتر نبوده و عمدتا در اعماق 25 متری و یا كمتر بسر می برند.
علت این امر نیاز مرجانهای آبسنگ ساز به نور می باشدچون وجود نور كافی جهت عمل فتوسنتز برای باكتری های همزیست (زوگزانته ها) كه در درون بافت های مرجانی زندگی می كنند، ضروری است. بدون نور كافی ، میزان فتوسنتز كمتر و در نتیجه قدرت مرجانها برای ترشح كربنات كلسیم و نهایتا ایجاد آبسنگ كاهش می یابد.
آبسنگها در واقع توده های كربنات كلسیم (آهك) هستند كه عمدتا توسط مرجانهای آبسنگ ساز یا هرماتایپیك و تا حدی نیز توسط دیگر موجودات از قبیل جلبكهای آهكی ایجاد می شوند.
دیگر مرجانها همانطور كه قبلا نیز گفته شد آهك ترشح ننموده و به عنوان مرجانهای غیر آهك ساز یا آهرماتایپیك نامیده می شوند. تفاوت بین این دو گروه در این است كه درون بافت های بدن مرجان آبسنگ ساز نوعی سلول گیاهی كوچك همزیست به نام زئوگزانت وجود دارد.
مرجانها از نظر درجه حرارت
از نظر درجه حرارت، تقریبا تمامی آبسنگهای مرجانی در آبهای دریایی با حرارت كمتر از 20 درجه یافت می شوندولی هیچ گونه آبسنگی در آبی كه حرارت متوسط سالانه آن كمتر از 18 درجه باشد تشكیل نمی شود.
مناسب ترین درجه حرارت برای تشكیل آبسنگهای مناطقی با حرارت میانگین سالانه 23 تا 25 درجه است. بعضی از آبسنگهای مرجانی قادر به تحمل حرارت های 36 تا 40 درجه سانتیگراد هم می باشندكه از آن جمله آبسنگهای واقع در جنوب خلیج فارس در سواحل عربستان، بحرین و قطر می باشد.
مرجانها و رابطه آنها با شوری آب دریا
شوری از دیگر عوامل محدود كننده توسعه آبسنگهای مرجانی محسوب می گردد. مرجانهای آبسنگ ساز قادر به تحمل شوری پایین تر از محدوده عادی آب دریاها(32 تا 35 در هزار) نبوده و بدین جهت در مناطقی كه دارای ورودی آب شیرین رودخانه است یافت نمی شونددرحالیكه در مناطقی از خلیج فارس كه شوری آن تا 42 گرم در لیتر نیز می رسد بخوبی رشد می نمایند.
ساختار مرجانها مرجانها جزو جانوران محسوب می شوند. از نظر رده بندی مرجانها متعلق به شاخه گزنه سازان(caldaria) می باشند كه خود به سه رده زیر تقسیم می شوند:
الف) رده گل زیان(Antozoa): شامل مرجانها، شقایق دریایی(sea anemone) و قلم های دریایی (sea pen)است. تمام گونه های این رده كف چسب بوده و شبیه به گل می باشند.
دارای بازوان(تنتاكول)تو خالی بوده و از جانوران كوچك مانند زئوپلانكتون ها پس از بی حس كردن آنها توسط سلولهای گزنده تغذیه می نمایند.
شكل مرجانهای بادبزنی(gorgonian) كه راسته ای از این رده محسوب می شوند شبیه به برگ بوده و مجموعه ای است از هزارها پلیپ كه به صورت دسته جمعی زندگی می كنند. مرجانهای نرم مجموعه ای از پلیپ های بدون اسكلت هستند كه در درون آب به صورت یك انگشت طویل با جریانها و امواج به حركت در می آیند.
ب) رده آبسانان(Hydrozoa): مانند مدوزها(Medusae) كه تماما" دریایی هستند و به صورت دست جمعی زندگی می كنند. بعضی دارای سلول های گزنده بوده و در صورت تماس با بدن ایجاد خراش یا سوزش می نمایند.
ج) رده فنجان زیان(scyphozod): كه عروس های دریایی متعلق به این گروه می باشند. این موجودات بصورت انفرادی زندگی كرده و گزنده می باشند.
بدین خاطر غواصان معمولا به هنگامی كه در زیر آب غواصی می نمایند، مواظبند تا بدنشان با عروس های دریایی برخورد ننمایدو به همین خاطر در مناطق و یا فواصل زاد و ولد كه تعداد آنان بسیار زیاد است از لباس غواصی استفاده می نمایند.
زیست شناسی مرجان
مرجان یا پلیپ در درون یك حفره كوچك گلدانی شكل كه مرجانگاه(Corellite) نامیده می شود زندگی می نماید. هر فنجان یا مرجانگاه دارای یك ردیف پره های سخت شعاعی است كه از قائده ایجاد می شوند. شكل و الگوی این پره ها متفاوت بوده لذا در رده بندی گونه ای از آنان استفاده می شود.
هر پلیپ دارای سه لایه است كه شامل لایه پوشش خارجی(اپیدرمین) و لایه میانی از جنس فیبر(Mesogt rodermis) در وسط پلیپ دهان قرار داشته كه بازوان یاتنتاكولها با سلول های گزنده(نماتوسیت) خود در اطراف آن قرار دارند و جانور به كمك آنها غذای خود را كه عمدتا پلانكتون های جانوری است، به دام می اندازد.
تك سلولی های همزیست زوكزانتله، كه در حقیقت جزو گروه دو تاژكان(دینوفلاژلد) هستند. در بین سلولهای لایه درونی بسر می برند.
تكثیر و ازدیاد كلنی های مرجانی بصورت غیرجنسی و جوانه زدن پولیپ ها است. ولی ایجاد اجتماعات جدید بصورت جنسی و ایجاد نوزادانی بنام پلانولا(planula) است كه پس از گذراندن مرحله شناوری، در جایی ثابت می شوند و ایجاد یك زندگی دست جمعی می نمایند.