جوانه ، برگ یا گل رشد نیافته یک گیاه است و بر دو نوع است:یکی جوانه گل و دیگری جوانه برگ. اگر پوست جوانه را بکنیم می‌توانیم گل‌ها و برگ‌هایی را که به طور فشرده در داخل ان به هم پیچیده‌اند ببینیم بعضی جوانه‌ها یا غنچه‌ها را می‌توان به عنوان غذا خورد مارچوبه کلم دلمه‌ای و کنگر فرنگی از جمله جوانه‌های خوراکی اند.
![]()
![]()
روی یک شاخه معمولا بخشهایی دیده میشوند که عبارتند از
جوانه انتهایی : در نوک شاخه و ساقه قرار دارد. جوانه جانبی یا محوری : در محور برگ یا در زاویه بین برگ و شاخه وجود دارد.
جوانه فرعی : در نواحی گره روی جوانه محوری یا در یکی از دو طرف آن قرار گرفته‌اند و رشد نمی‌کنند مگر اینکه جوانه محوری از میان برود و فقط در بعضی گونه‌ها وجود دارد.
جوانه نابجا : گاهی جوانه‌ها در محلی غیر از گره‌های ساقه (بین موگره ساقه، یا حتی روی ریشه و برگ) بوجود می‌آیند که آنها را جوانه نابجا گویند.
اثر برگ : در پایین هر جوانه جانبی هر جوانه جانبی اثری است که محل اتصال برگ افتاده را نشان می‌دهد. اثر دسته آوند : در پایین هر جوانه جانبی اثر افتهای آوندی هم دیده می‌شود. این بافتها رابط ساقه و برگ و جوانه بوده‌اند.
به لحاظ استقرار به روی ساقه شامل : جوانه انتهایی، جانبی، فرعی و نابجا تقسیم میشوند و به لحاظ اندامی که تولید میکنند شامل جوانه گل، برگ، مرکب.
ساقه‌های چوبی در ساقه‌های چوبی مانند گردو در نوک شاخه جوانهای به نام جوانه انتهایی و در طول شاخه آن جوانه‌های جانبی وجود دارد و در پایین هر جوانه اثر آوند و اثر برگ دیده می‌شود. در طول ساقه‌های چوبی در محل ارتباط بافتهای آوندی برگ و جوانه گره وجود دارد و در سطح ساقه برآمدگیهای کوچکی به نام عدسک دیده می‌شود.
جوانه از یاخته‌های مرسیتمی تشکیل شده است. این یاخته‌ها در برابر عوامل نامساعد محیط بسیار حساس‌اند و نیاز به محافظت دارند به همین مناسب اغلب جوانه‌ها از برگهای تغییر شکل یافته‌ای به نام پولک تشکیل شده‌اند. جوانه‌های گیاهان علفی و معدودی از گیاهان چوبی پولکهای حفاظتی ندارند و آنها را جوانه برهنه می‌‌نامند.
ساقه گیاهان دو لپه‌ای علفی ساختار ظاهری این گیاهان شبیه به ساقه جوان گیاهان چوبی است. اما جوانه‌ها برهنه و در سراسر عمر گیاه فعال‌اند. برگهای این گیاهان نمی‌ریزند و در نتیجه اثر برگها و اثر بافتهای آنها روی ساقه دیده نمی‌شود.
ساقه گیاهان تک لپه‌ای ذرت و نخل دو نمونه از گیاهان تک لپه‌ای هستند. ذرت تک لپه‌ای علفی است که ساقه آن از نیام برگها پوشیده شده است. اگر نیام را جدا کنیم در ساقه آن گره و میانگره دیده می‌شود ساقه در محل گره‌ها کمابیش تخم مرغی شکل و در یک نقطه فرورفته است.
ساقه نخلها دارای جوانه انتهایی مخروطی شکل بسیار بزرگند. که برگهای جدید و گل از آن تولید میشوند. اگر نقطه رشد انتهایی آسیب ببیند گیاه می‌میرد. برگها نزدیک به هم در بالای ساقه تولید میشوند در نتیجه میانگره‌ها کوتاهند. در ساقه نخل جوانه، گره و میانگره بوضوح دیده نمی‌شوند. ساقه نخل رشد قطری ندارد و قطر آن از بالا به پایین یکسان است. علت قطور بودن ساقه نخل بزرگ شدن یاخته‌ای پارانشیمی ساقه و تمرکز ماده چوب و سایر مواد دیگر در دیواره‌های آنهاست.
گره : محل ارتباط بافتهای آوندی برگ و جوانه با بافتهای آوندی ساقه گره نام دارد. میانگره : فاصله بین دو گره مجاور را میانگره می‌‌نامند.
عدسک : در سطح ساقه برآمدگیهای کوچکی به نام عدسک دیده می‌شود که ((تبادل گازی در گیاهان|تبادل گازی بین بخش درونی ساقه با محیط پیرامون آنرا امکانپذیر می‌سازد. و در ساقه‌های مسن دیده می‌شود.
جوانه های فعال : به جوانه های که توانائی تولید شاخه یا برگ گل را دارند و در فصل بهار با ایجاد شرایط مساعد شروع به رشد می کنند (Active bud) و یا جوانهای فعال گویند .
جوانه ای مختلط : در داخل جوانه ممکن است یک جوانه هم تولید گل بکند و هم تولید برگ به این نوع جوانه ها جوانه ای مختلط گویند .
جوانه های ساده : به جوانه ای که یا برگ تولید میکنند و یا گل تولید میکنند جوانه های ساده گویند مانند : هلو - بادام و .......
جوانه ای مرکب : به جوانه های گویند که علاوه بر تولید گل و برگ شاخه و میوه نیز تولید میکنند و تنها تفاوت آنها این است که چندین جوانه در داخل فلس یک جوانه محصور است مانند:انگور و ....
اهمیت جوانه ای مرکب : در صورت سرما زدگی شاخه های اولیه یا محصول اولیه جوانه ثانویه و یا ثالثیه فرصت رشد و تولید میکنند و محصول ثانویه تولید میکنند مانند : انگور در فصل بهار و ....
جوانه زدن
جوانه زنی عبارتست از خروج ریشه‌چه از بذر که با عمل پاره کردن پوسته بذر و تحت تاثیر عوامل محیطی و عوامل داخلی بذر صورت می‌گیرد. جوانه زنی یکی از مراحل رویشی بذر است. علاوه بر مرحله جوانه زنی ، مرحله دیگری هم در رشد گیاه داریم که مرحله سبز شدن می‌باشد. این مرحله را نباید با مرحله جوانه زنی اشتباه گرفت. مرحله سبز شدن ، خروج گیاهچه از سطح خاک و قرار گرفتن برگهای اولیه در مقابل تابش نور می‌باشد.
![]()
![]()
الگوهای جوانه زنیجوانه زنی بدون زمینی یا بدون خاکی
این حالت که در اکثر بذرهای گیاهان دولپه‌ای و حبوبات دیده می‌شود، وضعیتی را شامل می‌شود که در آن محور زیر لپه در ابتدا شروع به رشد می‌کند. با رشد محور زیر لپه ، بخش اندوخته‌ای بذر یا لپه‌ها با یک حالت عصایی شکل یا خمیده شروع به خارج شدن از خاک میکنند. در این حالت جوانه انتهایی در داخل لپه‌ها محفوظ می‌باشند. لپه‌ها پس از خروج از خاک ، پوسته خود را از دست داده و متعاقبا دو برگ اولیه ظاهر می‌شود. پس از این مرحله محور بالایی لپه شروع به رشد می‌کند. پس از این مرحله هم برگهای اصلی گیاه ظاهر شده و گیاه در مجاورت نور به اعمال حیاتی خود ادامه می‌دهد.
جوانه زنی درون زمین یا درون خاکی
این وضعیت که در اکثر گیاهان تک لپه‌ای ، بویژه غلات و در برخی حبوبات مانند نخود دیده می‌شود که در آن پس از عمل جوانه زنی محور بالایی لپه شروع به رشد می‌کند. محور بالایی لپه به حالت نیزه مانند خاک را شکافته و از خاک خارج می‌شود. با برخورد نور به محور بالایی لپه ، رشد آن متوقف شده و برگهای اولیه در مقابل نور قرار می‌گیرند. در این نوع جوانه زنی ، اندوخته بذری یا لپه از خاک خارج نمی‌شود.
مراحل جوانه زنیبیدار شدن یا فعال شدن بذر
در این مرحله ابتدا جذب آب صورت می‌گیرد که موجب نرم شدن پوسته و مرطوب شدن پروتوپلاست می‌شود و در نهایت سبب شکسته شدن پوسته بذر می‌شود. بلافاصله بعد از آبگیری ، ساخته شدن آنزیمها صورت می‌گیرد.
رشد طولی
به دنبال مرحله بیدار شدن بذر ، رشد طولی سلولها آغاز می‌شود. ابتدا ریشه چه که در پایین محور جنینی قرار دارد شروع به رشد می‌کند. خروج ریشه چه از بذر نخستین شاهد جوانه زنی است. ریشه‌های جانبی بلافاصله ظاهر میشوند. ریشه‌های جنینی که از ریشه چه تشکیل میشوند، بعد از تشکیل شدن رشد و نمو کرده و در عمق خاک نفوذ میکنند. بعد از رشد ریشه چه ، ساقه‌چه که در بالای محور جنینی قرار دارد، شروع به رشد می‌کند. در واقع ساقه چه نقطه‌ای است که ساقه از آن خارج می‌شود.
عوامل موثر در جوانه زنیجوانه زنی نیز همانند سایر فعالیتهای حیاتی تحت تاثیر عوامل محیطی و عوامل داخلی قرار می‌گیرد. عوامل داخلی شامل مسائل مربوط به رسیدگی بذر ، انرژی بذر ، پوسته‌های بذر ، وجود مواد بازدارنده یا محرک خواهد بود. عوامل خارجی یا محیطی شامل چهار فاکتور رطوبت ، تهویه ، دما و نور می‌باشد.
رطوبتبه منظور فعال شدن آنزیمها ، هورمونها و نیز تجزیه مواد غذایی و نیز ایجاد تحرک در مواد اندوخته‌ای بذر ، وجود آب در محیط جوانه زنی بذر ضروری است. باید توجه نمود که جذب آب به صورت یک فرآیند فیزیکی انجام می‌گیرد و ربطی به زنده بودن بذر ندارد.
تهویهبه منظور تجزیه مواد غذایی و اکسیداسیون آنها نیاز به اکسیژن و انرژی وجود دارد. در مرحله جوانه زنی ، تنفس شدیدا افزایش پیدا می‌کند. بطوری که در پاره‌ای از موارد می‌توان با اندازه گیری میزان تنفس پی به فعالیت حیاتی و جوانه زنی بذر برد. نفوذ پذیری پوسته بذر به اکسیژن پس از جذب آب انجام می‌شود. بنابر این پیش از نفوذ پذیر شدن پوسته بذر فعالیتهای حیاتی در نتیجه تنفس بی هوازی انجام می‌شود. پس از نفوذ پذیر شدن پوسته بذر به اکسیژن ، تنفس بی‌هوازی خاتمه یافته و تبدیل به تنفس هوازی می‌شود.
درجه حرارتشاید درجه حرارت ، بیش از دو عامل بالا بر فرآیند جوانه زنی موثر باشد. چرا که دو فرآیند رطوبت و تهویه تحت تاثیر درجه حرارت قرار دارند. مطلوبترین درجه حرارت برای جوانه زنی بذور گیاهان سرد سیری بین 20 - 15 درجه سانتیگراد و برای جوانه زنی بذور گیاهان گرمسیری بین 30 - 20 درجه سانتیگراد است.
نوربذور ریز نسبت به بذور درشت در جوانه زدن حساسیت بیشتری دارند. چون بذور ریز ، اندوخته‌اشان کم است. بعضی از بذور در مقابل نور جوانه می‌زنند و برعکس بعضی از بذور در تاریکی قادر به جوانه زنی هستند. بیشترین میزان جوانه زنی در نور قرمز صورت می‌گیرد. نور آبی و نور مادون قرمز موجب کاهش جوانه زنی می‌شود.