در گیاه‌شناسی به سوراخ‌های موجود در روپوست برگ یا دیگر اندام‌های گیاهی که برای جابه‌جایی گازها کاربرد دارد،
روزنه هوایی گفته می‌شود.
قطر دهانهٔ روزنه‌های هوایی توسط یاخته‌های محافظ تنظیم می‌شود.
انواع روزنه ( Stoma )روزنه يا آبي است يا هوائي. روزنه هاي هوائي در بشره و يا بافت اپيدرمي گياه وجود دارد كه وسيله ارتباطي و تبادل گازها ، بخارات آب و نيز شيره خام ميباشد. روزنه هوائي در تمام پيكره گياه به غير از ريشه و ساقه هاي مسن كه چوب پنبه اي شده اند يافت ميشود . تعداد روزنه ها برحسب گونه گياهي متفاوت است و نيز در يك گونه برحسب شرايط محيطي و يا محل استقرار آن در گياه متغير است . تعداد روزنه ها در دو سطح فوقاني و تحتــاني برگهاي افقي متفاوت ميباشد . بدليل وجود شرايط محيطي از قبيل نور شديد ، فشار اتمسفري ، گرماي بيشتر بر روي سطح برگ و در معرض خطر قرار گرفتن گياه ، تعداد روزنه ها در سطح تحتاني برگ بيشتر است . تعداد روزنه ها در برگهاي افراشته و عمودي تقريباً برابر است و برگهاي غوطه ور در آب فاقد روزنه هوائي ميباشند . در برگهاي شناور بر روي آب ، سطح فوقاني واجد روزنه و سطح تحتاني فاقد روزنه ميباشد .
سلولهاي روزنه ( Stoma )سلولهاي روزنه يا سلولهاي محافظ ( Guard cells ) از سلولهاي اپيدرمي منشاء گرفته و از آنها كوچكتر است . داراي سيتوپلاسم فراوان ، هسته درشت ، واجد نشاسته و كلروفيل فراوان ، لوبيايي شكل و داراي يك روزنه يا منفذ ( Ostiole ) ميباشد. در واقع سلولهاي روزنه از نظر فيزيولوژي بسيار فعال ميباشند . زير روزنه فضاي خالي وجود دارد كه توسط بافت پارانشيمي احاطه ميگردد كه به آن اتاق زير روزنه ( Substomatal chamber ) ميگويند . در شرايط محيطي مرطوب سلولهاي روزنه در اثر جذب رطوبت متورم شده ( تورژسانس ) و منفذ آن باز ميشود . در شرايط محيطي خشك سلولهاي روزنه آب خود را از دست داده و پلاسموليز ميشود كه نهايتاً منجر به بسته شدن منفذ ميگردد. دليل باز و بسته شدن معكوس سلولهاي روزنه عدم يكنواختي ضخامت ديواره سلولي ميباشد . ضخامت در ديواره هاي داخلي سلولهاي روزنه بيشتر از ديواره هاي خارجي آن ميباشد . در برخي از گونه هاي گياهي روزنه نسبت به سطح اپيدرم بيرون زدگي دارد مانند سرخس آنميا و برخي ديگر در بشره فرو رفته ميباشند همانند گونه صبرزرد و در اغلب گونه ها هم سطح با اپيدرم گياه ميباشد
سلولهاي همراه ( Annex ) يا سلولهاي ضميمه ( Subsidiary cells )سلولهاي همراه از سلولهاي اپيدرمي كوچكترند و سلولهاي روزنه را احاطه ميكنند . برحسب نوع استقرار آنها در اطراف سلولهاي محافظ چند تقسيم بندي ارائه ميگردد :
پاراستيك (Paracytic)
دياستيك (Diacytic)
آنمـوستيك (Anemocytic)
آنيزوستيك (Anisocytic)
آكتينوستيك (Actinocytic)
۱- اگر سلولهاي همراه در امتداد محور طولي سلولهاي محافظ قرار بگيرند نوع روزنه ، پاراستيك
(Paracytic) ميباشد كه در گونه هاي روناس ، ماگنوليا ، پيچك ، برگ بيدي ، گل حساس ، تيره
پروانه آسا ( لوبيا ، اقاقيا ) و . . . مشاهده ميشود .
۲- اگر سلولهاي همراه عمود بر محور طولي سلولهاي محافظ قرار بگيرند نوع روزنه ، دياستيك (Diacytic) ميباشد كه در گونه هاي ميخك ، تيره آكانتاسه ، قرنفل و . . . مشاهده ميشود.
۳- اگر سلولهاي همراه اطراف سلولهاي محافظ يك شكل و يكسان بوده كه ميتوان گفت فاقد سلول همـراه هستند ، نوع روزنه ، آنمـوستيك (Anemocytic) ميباشد كه در گونه هاي آلاله ، شمعداني ، پنيرك ، گل ميمون ، خشخاش ، كدو ، ختمي ، گز و . . . مشاهده ميشود.
۴ - اگر سلولهاي همراه اطراف سلولهاي محافظ ، اندازه هاي متفاوت داشته باشند نوع روزنه ، آنيزوستيك (Anisocytic) ميباشد كه در گونه هاي شب بو ، توتون ، گل ناز ، سيب زميني ، سدوم ، كلم و . . . مشاهده ميشود
۵- اگر سلولهاي همراه اطراف سلولهاي محافظ به حالت شعاعي قرار بگيرند نوع روزنه ، آكتينوستيك (Actinocytic) ميباشد .
آزمایش روزنه های هوایی در گیاهان فرایند تولید انرژی در گیاهان یعنی فتوسنتز ، در برگها و ساقه های جوان انجام می شود. انجام این فرایند نیازمند تامین مقدار زیاد و یکنواختی از دی اکسید کربن است که بایستی از هوای اتمسفر به سلولهای فتوسنتز کننده برگ راه یابد. فتوسنتز همچنین به مقدار مساوی با دی اکسید کربن ، اکسیژن تولید می کند که از برگها و ساقه ها خارج شده و وارد اتمسفر می شود.
تنظیم مبادلات این گازها از طریق منفذها یا روزنه های هوایی برگ انجام می شود. در این آزمایش ، شما محل روزنه ها و تاثیر محیط بر آنها را تعیین خواهید کرد.
هدف آزمایشتعیین وجود روزنه هایی در برگها برای ورود گازها به گیاه.
مواد لازم: شیشه نوشابه-آب-چاقو-ساقه برگدار گیاه عشقه-خمیر مجسمه سازی-مداد-نی نوشابه خوری-آینه
روش کار:شیشه نوشابه را تا فاصله ۲.۵ سانتیمتری دهانه آن ، از آب پر کنید.
به کمک چاقو ، انتهای ساقه عشقه را بطور مورب قطع کنید.
اطراف ساقه نزدیک محل برگ را با خمیر مجسمه سازی یا گل سفالگری بپوشانید.
ساقه را در بطری آب قرار دهید بطوریکه انتهای آن زیر آب باشد.
دهانه بطری را با خمیر مجسمه سازی بپوشانید و سوراخی را برای عبور نی باز کنید.
نی را در سوراخ قرار دهید، طوری که سوراخ آن در فضای بالای آب بطری قرار گیرد.
بطری را جلوی آینه بگذارید، از طریق نی ، هوای درون بطری را بمکید و در حین مکیدن به تصویر انتهای ساقه در آینه نگاه کنید. هیچ منفذی در خمیر وجود نداشته باشد این کار مشکل خواهد بود پس باید عمل مکیدن را زیاد انجام دهید.
نتیجه آزمایش:روزنه ها منفذهای اختصاصی در اپیدرم برگ ، برای تبادل گازها هستند. آوندهای چوبی لوله های استوانه ای و توخالی با دیوارههای ضخیم هستند که در تمام سطوح برگ و تا پایین ساقه امتداد دارند و کار انتقال آب و املاح از ریشه تا برگ را انجام می دهند. در این آزمایش ، برگ و ساقه گیاه عشقه اجبارا مثل یک نی عمل می کنند و نشان می دهند برگها دارای منفذهایی هستند که گازها می توانند از میان آنها عبور کنند.
در این آزمایش دیده می شود که پس از مکیدن هوای بطری ، حبابهایی درون آب در انتهای ساقه عشقه تشکیل می شود. با توجه به اینکه بین هوای داخل و خارج بطری ، اختلاف فشار بوجود می آید، هوا وارد برگ می شود. مکیدن هوای درون بطری ، باعث پایین آمدن فشار درون آن می شود. فشار بیشتر هوا در خارج بطری ، باعث می شود هوا از راه روزنه ها به داخل برگ وارد شود. هوا از طریق آوندها به پایین ساقه جریان می یابد از خروج از انتهای باز آوندها ، حبابهای هوا را درون آب ، بوجود می آورد.
منابع :"">"">"">http://www.aftabir.com