خانواده : Lepidoptera
پروانه ها حشراتی هستند که تقریباً همه مردم آنها را میشناسند و دارای چهار بال هستند که سطح بالها بوسیله پولک پوشیده شده است. لارو همه گونههای پروانهها به استثنا چند گونه محدود از گیاهان مختلف تغذیه میکنند. تعدادی از گونهها در این راسته از آفات بسیار مهم درختان میوه و تعداد معدود دیگر در شرایط گلخانهای جزء آفات گیاهان زینتی به شمار میروند.
برای شناسایی و تفکیک گروه‌های مختلف پروانهها، دو ویژگی مهم الف) رگبندی بال و ب) مکانیسم جفتشدن بالهای جلو و عقب به هنگام پرواز قابل توجه است. رگبندی بال در پروانهها نسبتاً ساده و تعداد رگهای عرضی و طولی کم است.
در پروانه ها چهار مکانیسم برای جفت شدن بالهای جلو و عقب به هنگام پرواز وجود دارد که عبارتند از:
1- فیبولا (Fibula)
2- ژوگوم (Jugum)
3- فرنیلوم (Frenulum)
4- هیمورال اَنگِل (Humeral angle)
عمده پروانه های روز پروازی که در طبیعت مشاهده میشوند دارای مکانیسم هیمورال انگل هستند. لارو پروانهها بصورتهای مختلفی از گیاهان تغذیه میکنند. تعدادی از آنها آزادانه از قسمتهای مختلف گیاه مانند برگ، میوه یا گل تغذیه میکنند و یا در داخل شاخه و تنه درختان بافت چوبی گیاه را استفاده میکنند. تعداد معدودی از گونهها هم جزء آفات انباری هستند و در شرایط انباری از انواع خشکبار تغذیه میکنند.
راسته لپیدوپترا به پنج زیر راسته تقسیم میشود که عبارتند از:
1. زوگلوپترا (Zeugloptera) ؛ تنها پروانههایی هستند که دارای آرواره بالا میباشند. بنابراین توانایی تغذیه از مواد جامد مثل گرده گل‌ها را دارند و این ویژگی در سایر پـروانـههـا دیــده نمیشـود. در ایـن زیـر راستــه خـانـواده میـکروپـتریـژیـده (Micropterygidae) حائز اهمیت است.
2. زیر راسته داکنونیفا (Dacnonypha) ؛ گرچه حشرات کامل دارای آرواره هستند ولی آروارههایشان غیرفعال است. در واقع گالههای مربوط به هر یک از آروارههای پایین بهم متصل شده و خرطوم را بوجود آورده‌اند که بوسیله آن از مواد مایع تغذیه میکنند.
3. زیر راسته اکسوپوریا (Exoporia) ؛ در این راسته خانوادهای به نام هیپالیده (Hepialidae) وجود دارد که از نظر شکل ظاهری شباهت به پروانههای اسفینژیده (Sphingidae) دارد ولی لاروهای آنها عموماً از ریشه گیاهان تغذیه میکنند.
4. مونوتریزیا (Monotrysia)؛ تعدادی از گونههای مونوتریزیا بصورت می‌نوز فعالیت
میکنند. مهم‌ترین خانواده این زیر راسته استیگملیده (Stigmellidae) است که لاروهای آن از پارانشیم برگهای گیاهان تغذیه میکنند.
5. بزرگترین زیر راسته دیتریسیا (Ditrysia)است؛ عمده پروانهها در این زیر راسته تقسیم‌بندی میشوند که به تعدادی از خانوادههای آن اشاره میکنیم:
خانواده تینیئیده (Tineidae) یکی از خانوادههای زیر راسته دیتریسیا است که عموماً لارو آنها از منسوجات تغذیه میکنند.
- لیونیتیده(Lyonetidae) و گراسیلاریده (Gracillaridae) نیز می‌نوز هستند که لاروهایشان در بین اپیدرم فوقانی و زیرین برگ از پارانشیم برگ گیاهان تغذیه میکنند.
- خانواده پیهریده (Pieridae) که در واقع روز پرواز بوده و جزء آفات مهم کَلَم هستند. این خانواده دارای دامنه میزبانی نسبتاً وسیعی هستند و امکان فعالیت آنها در شرایط گلخانهای روی محصولات گلخانهای وجود دارد
- خانواده لیکینیده (Lycaenidae)؛ تعدادی از لاروهای گونههای این خانواده در لانه مورچهها زندگی میکنند. در واقع مورچهها تعدادی از جمعیت خودشان را در اختیار لارو این پروانهها قرار میدهند و این‌ها هم از مراحل مختلف قبل از بلوغ مورچهها تغذیه میکنند و تولید عسلک کرده که مورچهها از عسلک تولید شده توسط این لارو پروانهها تغذیه میکنند.
* پروانههای باتر فلای (Butterfly) یا پروانههای روز
1- اسفینجیده (Sphingidae) تعدادی از گونههای این خانواده در داخل کندوهای زنبــور عســل زندگی میکنـند. گـونـهای بـه نــام اکـرونتیـا اوتـروپـوس (Acherontia atropos) جزء آفات مهم زنبور عسل به شمار میرود. گونههای دیگر این خانواده از گیاهان تغذیه میکنند. ویژگی بارز لاروها داشتن شاخی در انتهای بدن میباشد که به شناسایی آنها کمک می‌کند.
2- خانواده ساتورنیده (Saturnidae) شامل بزرگترین پروانههای موجود در ایران میباشد. گونه پر طاووسی گلابی بزرگترین پروانهای است که در ایران وجود دارد.
3- نیمفالیده (Nymphalidae)
4- ساتی رئیده (Satyridae)
5- پاپیلیونیده (Papilionidae)
6- دانائیده(Danaidae)
و تعدادی دیگر از خانوادهها که لاروشان عموماً در روی گیاهان مرتعی و یا درختان میوه از برگ گیاهان تغذیه میکنند. این پروانهها جزء آفات هم محسوب نمیشوند و تحت کنترل دشمنان طبیعی هستند.
بسیاری از پروانههای روز پرواز جزء آفات مهم نیستند ولی تعدادی از پروانههای شب پرواز تحت نام موس (Moths)در خانوادههای نوکتوئیده (Noctuidae) و پیرالیده(Pyralidae) از آفات بسیار مهم محصولات زراعی و گیاهی مختلف هستند
بطور کلی جمعیت موجودات بوسیله دو دسته از عوامل کنترل میشوند.
الف) عوامل طبیعی مثل سرما؛
ب) دشمنان طبیعی.
به همین دلیل در گذشته کشاورزان در زمستان زمین‌هایشان را آب میدادند تا زمین یخ ببندد و بسیاری از شفیره آفات مهم که در داخل خاک زندگی میکردند به این طریق از بین بروند.
از عوامل کنترل کننده دشمنان طبیعی لارو پروانهها عمدتاً زنبورهای براکلونیده (Braclonidae) و مگس‌های خانواده تاکی نیده (Tachinidae) میباشند که از اهمیت زیادی برخوردارند.