گیاه زرشک یا یاقوت سرخ

نام انگلیسی :Barberry

تیره: زرشک Berberidaceae

زرشک درختچه ای است که بومی کشورمان بوده و بدلیل خواص متعدد خوراکی میوه ها و کاربرد های درمانی ریشه، ساقه و برگ آن دارای اهمیت فراوانی است و به جهت سازگاری خوب به زمین های کم بهره و تقریبا شور، نقش مهمی در طول تاریخ کشاورزی ایران دارد. زرشک درختچه ای است خاردار با ارتفاع 3 و گاها 6 متر که شاخه هایش دارای انشعابات فراوانی می باشند.

برگ های بیضوی شکل آن تا حدودی ضخیم بوده و بصورت متناوب بر روی ساقه ها قرار می گیرد. گل های آن دو جنسی و به رنگ زرد بوده و بصورت گل آذین خوشه مشاهده می شوند. میوه ها به فرم سته و به رنگ قرمز می باشند که بقایای کلاله و خامه در انتهای آنها مشاهده می شود. عدد کروموزومی زرشک 2n=28 می باشد. زرشک معمولی (بی دانه) همان واریته B. vulgaris  var. asperma می باشد.

نیازهای اکولوژیکی و پراکنش:

زرشک درختچه ای مقاوم به سرما و خشکی، دارای نیاز نوری بالا و طالب خاک های نسبتا سبک لومی-شنی دارای زهکش خوب بوده و در ارتفاعات بالاتر از 1000 متر از سطح دریا بهتر رشد می نماید. گونه های مختلف جنس زرشک در سطح جهان پراکنده می باشند ولی گونه ی مذکور در ایران پراکنش زیادتری داشته و در استان های آذربایجان، مازندران، تهران، خراسان و ... مشاهده می شود.

کاشت، داشت و برداشت:

زرشک عمدتا توسط پاجوش تکثیر می گردد. بدین منظور پاجوش های 2 تا 3 ساله را در آبان ماه یا آذر ماه جدا نموده و با فاصله 4 متر از یکدیگر کشت می نمایند. برداشت میوه ها در شهریور یا مهر ماه در هنگامی که کاملا قرمز شده اند و بصورت بریدن شاخه های حامل خوشه های میوه صورت می گیرد.

تركیبات شیمیایی و فرآوری:

شاخه ها و برگ ها دارای آلکالوئید بربرین، آلکالوئید بربامین، تانن و ... بوده و میوه ها حاوی اسید تارتاریک، اسید سیتریک، اسید مالیک و برخی قندها می باشد. فرآوری میوه ها برای تهیه مواد غذایی چون شربت، مربا و ژله صورت می پذیرد.

خواص درمانی و کاربردها:

میوه زرشک دارای خواصی چون صفرابر، قابض و مقوی است. برگ ها و شاخه ها بدلیل داشتن آلکالوئیدهایی همچون بربرین، بربامین و ... در پزشکی نوین کاربردهای گسترده ای پیدا نموده اند که می توان به مواردی چون ضدباکتری، درمان اسهال، درمان اعتیاد، کاهش پوسیدگی دندان و ... اشاره نمود.
از میوه زرشک جهت تهیه مربا، شربت، ژله و ... استفاده می شود. از ساقه ها برای رنگرزی الیاف به رنگ زرد و در هندوستان از تانن استخراج شده از قسمت های مختلف گونه ای دیگر از زرشک برای صنایع چرم سازی استفاده می شود. بطور کل کاربردهای اندام های مختلف این گیاه در مناطق مختلف بسیار گسترده و متفاوت است.

زرشک از نظر طب قدیم ایران سرد و خشک است میوه زرشک خواص زیر را درد:
۱) قابض است
۲) تقویت کننده قلب و کبد است
۳) بواسیر خونی را درمان می کند
۴) خونریزی را برطرف می کند
۵) برای برطرف کردن بیماریهای کبدی مفید است
۶) صفرا بر است
۷) دم کرده زرشک را برای برطرف کردن ناراحتی های دهان غرغره کنید .
● خواص ریشه و پوست ساقه
۱) صفرا بر و مسهل است
۲) کبد را پاک و تقویت می کند
۳) اعمال دستگاه گوارش را منظم می کند
۴) وء هاضمه را از بین می برد
۵) بی اشتهایی را برطرف می کند
۶) برای رفع یبوست مفید است
۷) در درمان یرقان و زردی موثر است
۸) نقرس و رماتیسم را برطرف می کند
۹) خانم هائیکه بین دو عادت ماهیانه خونریزی دارند باید برای برطرف کردن آن از ریشه و ساقه زرشک استفاده کنند .
۱۰) آنهائیکه مبتلا به ورم طحال هستند می توانند برای معالجه از این گیاه کمک بگیرند .
۱۱) واریس را درمان می کند .
۱۲) برای معالجه بواسیر نافع است .
۱۳) برای برطرف کردن سوزش ادرار مفید است .
۱۴) فشار خون را پائین می آورد
۱۵) برای شست وش وی چشم می توانید از جوشانده ریشه و ساقه و زرشک استفاده کنید .
● خواص برگ زرشک
۱) آب آوردگی بدن را برطرف می کند .
۲) اسهال های مزمن را درمان می کند .
۳) برگ زرشک دری مقدر زیادی ویتامین C می باشد بنابراین در درمان بیماری اسکوربوت اثر مفید درد .
۴) جویدن برگ زرشک باعث محک شدن لثه و دندان می شود .
۵) درموقع آنژین و گلو درد ، دم کرده برگ زرشک را غرغره کنید .

طرز استفاده:

جوشانده زرشک : مقدر ۲۰-۱۰ گرم پوست ریشه یا ساقه و یا میوه زرشک را در یک لیتر آب ریخته و آنرا بجوش بیاورید سپس آنرا از روی اجاق برداشته بگذارید برای مدت ۱۰ دقیقه بماند . این جوشانده را صاف کرده و با شکر یا عسل شیرین کنید . مقدر مصرف روزانه آن سه فنجان در فاصله بین غذاهاست .
تنطور زرشک : این تنطور را می توانید از فروشگاههای گیاهان دارویی و یا برخی از داروخانه ها خریدری کنید . مقدر مصرف آن ۲۰-۱۰ قطره سه بار در روز می باشد .
دم کرده زرشک : مقدر ۴۰ گرم زرشک را در یک لیتر آب جوش ریخته و بگذارید مدت ۱۰ دقیقه بماند سپس آنرا با شکر یا عسل مخلوط کنید . مقدر مصرف آن سه فنجان در روز و در فاصله بین غذاهاست .

عوارض جانبی:

 تاكنون هیچ گونه عارضه جانبی مضر و خطرناك ناشی از مصرف مناسب مقادیر درمانی میوه و پوست ریشه زرشك گزارش نشده است. سوزش و خارش در برخی بیماران با مصرف اشكال موضعی گزارش شده است.