اختصاصات
دستگاه رویشی
:
گیاهان
تیره مرکبات
(Rutaceae)
بندرت علفی و غالبا به صورت درخت و یا درختچه‌هایی
تیغ‌دار نظیر لیمو هستند.
برگهای این گیاهان شکلهای متفاوت دارند. مثلا در طایفه
دیوسمه کوچک و باریک ، غالبا فاقد گوشوارک ، پایا ، چرمی و ضخمیم‌اند و در ژابو
راندی بطور متناوب و یا متقابل روی ساقه قرار می‌گیرند.
پهنک برگها غالبا به
شکلهای گوناگون ، گاهی مانند برگهای گیاهان طایفه دیوسمه باریک و در جهت سطح پشتی
لوله می‌شوند و یا همچون برگهای برونیای استرالیایی عمودی و آویخته‌اند
.
پهنک
برگ سداب دارای بریدگیهای عمیق است و هر قسمت آن به نوبه خود چند بار دیگر تقسیم
می‌شود. برگهایی به شکلهای مرکب شانه‌ای را اختصاصا در جنسهای پیلوکارپوس و
دیکتامنوس می‌توان دید. وجود برگهای مفصل‌دار در جنس لیمو نشانه‌ای از تحلیل رفتن
نهایی برگ از تیپ مرکب است.
بدیهی است باله و مفصل در دمبرگ این گیاهان با رگبرگ
میانی یا اصلی ارتباط دارد و برگچه پایینی آن یکی از برگهای مرکب شانه‌ای است که
باقی مانده است. در تمام جنسهای این تیره ، سطح برگها همیشه دارای کیسه‌های ترشح
کننده اسانس از نوع اسکیزولیزوژن است
.
اختصاصات
دستگاه زایشی
گلها
معمولا منفردند ، یا به صورت گل آذینهای گرزن ، چتر ، خوشه و یا دیهیم مجتمع می‌شوند
و با آنکه ساختار گل در این تیره (بویژه در جنس سداب که ساختار گل آن نمونه کاملی
به شمار می‌رود) همانند راسته شمعدانی است ، ولی چنین ساختاری در تمام گیاهان این
تیره ثابت نیست.
در برخی از جنسهای تیره مرکبات ، گل در معرض دگرگونیهای مختلف
قهقرایی قرار می‌گیرد و گاهی کاملا تغییر می‌کند
.
در
این مورد ، بهتر نمونه‌های قابل ذکر عبارت‌اند از گلهای بدون گلبرگ در جنس
آمپلوروم که در استرالیا می‌روید و گلهای تک جنس و دو پایه در گزانتوگزیلوم و نیز
گلهای دارای پوشش نامنظم در دیکتامنوس و بالاخره گلهای پیوسته گلبرگ و نامنظم در
طایفه کوسپاریه .
دیسک روی نهنج همیشه در بین پرچمها قرار می‌گیرد و غالبا رشد
یافته و دارای شکلهای مختلف است
.
مثلا
در سداب و برونیا شکل بالشتک یا تقریبا گرز مانند است و تخمدان روی آن قرار می‌گیرد
. در جنسهای پیلوکاروپوس و کالپیه‌آ و سیتروس ، دیسک به شکل حلقه یا پیاله‌ای با
لبه‌های منظم و یا موج‌دار درمی‌آید. در برخی موارد ، مثلا در جنسهای دیکتامنوس و
پته‌لئا ، دیسک کاملا برجسته و ستونک مانند است و در حقیقت به صورت نوعی ژینوفور
درمی‌آید که مادگی در راس آن قرار دارد
.
شرح
برخی از جنسها
جنس
پیلوکارپوس
درختانی
هستند دارای برگهای مرکب تک شانه‌ای و برگچه‌هایی با انتهای هلالی که در نواحی گرم
آمریکای مرکزی و آمریکای جنوبی می‌رویند. گلها ، که در همه آنها به صورت سنبله‌های
دراز مجتمع‌اند ، پنج پر و دارای نافه‌ای هستند که به پنج پرچم کاهش یافته‌اند. هر
برچه آنها فقط واجد 2 تخمک است و به مریکارپی با دانه‌های بدون آلبومن تبدیل می‌شوند
.
جنس
گالیپه‌آ
معروف‌ترین
گونه آن ، به نام گالپیه‌آ کوسپیاریا ، به صورت درختانی با برگهای سه برگچه‌ای سه
برگچه‌ای است و خاستگاه آن ونزوئلا و کناره آتلانتیک است
.
جنس
باروسما
بوته‌ها
و درختچه‌هایی هستند با ساقه‌های درهم پیچیده که در آفریقای جنوبی می‌رویند. ساقه‌های
تابیده و پیچ خورده این گیاهان که رشدشان کند است ، حامل برگهایی کوچک و چرمی
هستند که به عنوان مدر مصرف دارویی دارند
.
جنس
گزانتوگزیلوم
درختچه‌هایی
هستند با گلهای کوچک ، دوپایه و فاقد جام که در ایالات متحده آمریکا پراکنده‌اند
.
کاربرد
و اهمیت اقتصادی
گیاهان
تیره سداب دارای فرآوره‌هایی با مصارف متعدند. برخی از آنها مصرف دارویی و بعضی
دیگر مصرف تغذیه‌ای دارند و عده‌ای نیز برای تهیه اسانس و عطر بکار می‌روند. مثلا
پیلوکارپوس‌ها مدر و همچنین دارای آلکالوئیدی به نام اسانس پیلوکارپین هستند. پوست
گالیپه‌آ کوسپاریا حاوی اسانس‌ها و آلکالوئیدهای مقوی معده ، تب‌بر و نیروبخشی
نظیر کوسپارین ، گالیپین و چند آلکالوئید دیگر است که مستیقما نیز مصرف می‌شود
.
از
عصاره سداب ، که بویی ناپسند دارد ، اسانسی به نام اسانس رو بدست می‌آورند که از
دیر باز خواص درمانی آن شناخته شده و برای التیام زخمهای ناشی از حشرات و همچنین
به عنوان مقوی ، ضد تشنج و بالاخره ضد خونریزی مورد استفاده بوده است.
میوه مرکبات
گوناگون ، مانند پرتقال ، نارنج ، لیموترش ، لیموشیرین ، بادرنگ علاوه بر آنکه
خوراکی هستند، از آنها به طرق مختلف اسانسهای گوناگون خوراکی و نیروبخش و مقوی به
نامهای مختلف استفاده می‌شود
.
مانند
اسانس سدار (اسانس بادرنگ
)
اسانس پرتقال یا اسانس نارنج ، اسانس
لیمو و بالاخره اسانس سیترون دوبرگاموت و اسانس نرولی می‌گیرند. یکی از فرآورده‌های
بسیار متداول آنها آب لیمو است که در گذشته درمان کننده بیماری اسکوربوت بوده است
و امروزه به مقدار زیاد در تغذیه روزانه به صورت چاشنی و شربت مصرف می‌شود و سرشار
از ویتامین
C
است
و ترشی اصلی آن‌را اسید سیتریک تشکیل می‌دهد
.