کنترل جمعیت آفات :
پاکسازى ساده برگ ها از تخم حشرات، کار آنها را یکسره مى کند.
قاعده کلى این است که مبارزه با آفات در مرحله تخم صورت بگیرد زیرا این کار بسیار راحت تر است.
در این زمینه از آنجایى که آفات چند نسل در سال دارند باید در طول تابستان همواره مراقب تخمگذارى حشرات بود و دقت کرد به محض مشاهده، تخم حشره از روى گیاه زدوده شود.
براى زدودن تخم حشرات و نیز حشرات ریز مکنده مانند سپردار مرکبات که به گیاهان زینتى نیز حمله مى کند مى توان از یک قطعه پنبه مرطوب استفاده کرد.
این روش باید قابل توجه کسانى که در آپارتمان گیاه زینتى نگهدارى مى کنند قرار گیرد زیرا در منازل و آپارتمان ها به هیچ عنوان نباید از سموم آفت کش استفاده کرد.
معمولاً تا صحبت از مبارزه با آفات و بیمارى هاى گیاهى مى شود، ذهن همگان به سمت آفت کش هاى شیمیایى معطوف مى شود.
این بدان علت است که اثر سریع و فورى این مواد شیمیایى مصرف آنها را چنان فراگیر ساخته که استفاده از آنها به صورت یک امر بدیهى درآمده است. اما باید توجه کرد این سموم تا چه حد مى توانند زندگى ما و دیگر جانداران اطراف ما را در معرض خطر جدى قرار دهند.
شاید لازم باشد کتاب بهار خاموش اثر خانم دکتر راشل کارسون یک بار دیگر مرور شود تا به یاد آوریم سمپاشى گیاهان چه عواقب وخیمى براى بشر داشته و دارد.
براى کنترل جمعیت آفات باید طرحى نو درانداخت. گرچه راه هایى وجود دارند و تنها کمى توجه نیاز است تا اجرایى شوند. در ادامه به نمونه هایى از این راهکارها اشاره مى شود. هرچند شاید بعضى از این راهکارها در کشور ما به دلایلى قابل اجرا نباشد ولى بازگو کردن آنها با هدف آگاهى از تجربه موفق دیگران در این زمینه مى تواند مفید باشد.
•شکارچى ها، تله ها، موانع
رهاسازى حشرات مفید شکارچى در باغ یا مزرعه مى تواند راهى بسیار موثر در کنترل آفات باشد. کفشدوزک هفت نقطه اى، حشره سودمندى است که از شته ها و شپشک ها تغذیه مى کند و با این کار به ما در امر کاهش جمعیت آفات کمک شایان توجهى مى کند.
همچنین زنبورهاى مفیدى در طبیعت زندگى مى کنند که بر روى تخم یا نوزاد حشرات آفت تخمگذارى مى کنند و آنها را به اصطلاح پارازیته مى کنند و از بین مى برند. مانند زنبور تویکوگراما که پارازیتوئید کرم سیب است. اکنون این زنبور و نیز کفشدوزک شکارچى در آزمایشگاه ها به طور انبوه پرورش مى یابند و در مزارعى که نیاز باشد رهاسازى مى شوند.
در مورد بسیارى از گونه هاى حشرات زیان آور نیز، مى توان از انواع تله ها استفاده کرد. این تله ها مى توانند به وسیله محرک هایى از قبیل رنگ، طعم و یا هورمون جنسى (فرمون) حشرات را جلب کنند. استفاده از تله ها براى دفع ضرر شته ها، مگس سفید، تریپس و نیز سوسک ژاپنى و به خصوص در گلخانه ها توصیه مى شود.
یک تله جالب نیز براى راب ها و حلزون ها توصیه مى شود و آن هم قرار دادن یک ظرف پهن، مانند بشقاب که لبه نداشته باشد و حلزون ها بتوانند از آن بالا روند، محتوى آبجو، در جاهایى که این موجودات حضور دارند، است. جالب است بدانید حلزون ها و راب ها علاقه خاصى به آبجو دارند و لذا جذب این ماده شده، در حالى که آبجو آنها را مسموم مى کند.
موانع فیزیکى نیز مى توانند موجودات آفت را از گیاهان دور نگه دارند. براى منع دسترسى کرم طوقه بر (Cutworms) به ساقه گیاه یک راه بسیار ساده و کم هزینه قابل توصیه است. این آفت در سطح خاک فعالیت دارد و گیاهان از هنگامى که رشد رو زمینى خود را آغاز مى کنند در معرض خطر آسیب دیدن از آن هستند.کرم طوقه بر با قطع ساقه از روى سطح خاک (ناحیه طوقه) گیاه را سرنگون مى کند.
براى جلوگیرى از خسارت این آفت خطرناک، کافى است یک نوار مقوایى نازک یا یک نوار از جنس پلاستیک (مثل ظرف ماست) را به عرض ۶-۵ سانتى متر جدا کرده و آن را مانند یک حلقه در ناحیه طوقه به دور ساقه گیاه تازه روییده پیچیده و ۳-۲ سانتى متر از آن را داخل اطراف ساقه فرومى بریم.
با این کار ساقه گیاه از دسترس آفت در امان خواهد بود. البته شاید این روش براى مزارع بزرگ قابل توصیه نباشد اما قطعاً براى کسانى که در خانه و در سطح کوچک به کار پرورش گل و گیاه زینتى مى پردازند، بسیار قابل توجه است.در مزارع مى توان از قرار دادن پوشش هاى خاصى که براى حفاظت از ردیف هاى کشت تهیه شده به روى محصولات استفاده کرد
این پوشش ها گیاهان را از دسترس حشرات براى تخمگذارى خارج مى کنند. ولى به این نکته باید توجه کرد که این پوشش ها زمان باز شدن گل ها باید برداشته شوند تا عمل گرده افشانى بدون مانع انجام شود و بعد از اینکه گل ها از بین رفتند مجدداً استفاده شوند.
اگر از چرخه زندگى آفت و اینکه چه زمانى حشره تخمگذارى مى کند اطلاع داشته باشیم این روش بسیار سودمند خواهد بود.
حیوانات بزرگ جهنده مانند خرگوش و حتى گوزن ها را نیز مى توان با حصارکشى به دور مزرعه دور نگاه داشت. دستگاه هایى که تولید صدا یا لرزش مى کنند نیز براى دور کردن جانوران زیرزمینى مثل موش کور، راسو و انواع دیگر موش ها به کار مى روند، این جانوران از لرزش و صدا فرار مى کنند.
در مورد پرندگان نیز مترسک عامل عمومى است که کاربرد وسیعى دارد و نیز کشیدن تور روى درختان میوه مثل انگور و توت مانع از دستیابى پرندگان به میوه ها خواهد شد.
تمام تلاش بشر در حین مبارزه با آفات باید این باشد که کل جمعیت حشرات یک منطقه حتى انواع آفت آن از زندگى محروم نشوند، بلکه سعى شود که جمعیت آنها کنترل شود. استفاده از حشره کش _ حتى انواع غیرشیمیایى آن به معناى قتل عام حشرات است- بنابراین این کار باید آخرین راه حل به حساب آید.
از بین بردن تمامى حشرات یک منطقه به زیان تعادل طبیعى اکولوژیک آن منطقه است که تبعات منفى زیادى براى حفظ محیط زیست به دنبال خواهد داشت. اما اگر به عنوان آخرین راه حل ناچار به استفاده از حشره کش هستیم باید انواع غیرشیمیایى آن را انتخاب کرد تا انسان ها، حشرات سودمند و محیط زیست با خطر کمترى روبه رو شوند.
• حشره کش هاى طبیعى
حشره کش هاى طبیعى نسبت به حشره کش هاى سنتتیک، سمیت کمترى دارند. در بافت جانوران و یا محیط زیست تجمع پیدا نمى کنند و بیشتر حیوانات توانایى مقاوم شدن در برابر آنها را ندارند.
با این حال مى توانند تعادل اکولوژیکى را برهم بزنند، چرا که بعضى از آنها حشرات مفید از جمله زنبورعسل را نیز از میان برمى دارند. هنگام مصرف آنها باید با دقت عمل کرد. مطالعه برچسب بر روى بسته هاى آنها و پیروى از دستورالعمل کاربرد آنها ضرورت دارد.
براى جلوگیرى از اثر روى زنبورعسل مى بایست در اواخر روز که زنبورها به کندوهایشان بازمى گردند این مواد را روى گیاهان پاشید. هنگامى که از فرم گرد این حشره کش ها استفاده مى شود پوشیدن ماسک ضرورت کامل دارد. همچنین اگر از لنزهاى تماسى در چشم استفاده مى شود باید هنگام سمپاشى آنها را از چشم خارج کرد. پوشیدن دستکش و لباس ایمن نیز توصیه مى شود.
پودر اسکلت دیاتومه (DE) از جمله حشره کش هاى طبیعى است. این ماده از اسکلت فسیل شده موجوداتى دریایى به نام دیاتومه تشکیل مى شود. خرده هاى اسکلت دیاتومه ها به منزله تیغ هاى تیزى هستند که بدن نرم جانورانى مثل راب ها، شته ها، سوسک ها، کنه ها، زنجره ها و ... را مى درند و در نتیجه این جانوران با از دست دادن آب بدن از بین مى رود. ضمناً افزودن این ماده به خاک، مواد معدنى مورد نیاز گیاه را نیز تامین مى کند.
جنبه منفى کاربرد این ماده این است که اختصاصى نبوده و حشرات مفید مانند زنبور عسل و یا لاروکفشدوزک ها نیز ممکن است آسیب ببیند.
•حشره کش هاى صابونى
این مواد نیز مانند (DE) با مکانیسم دهیدراته کردن آفات آنها را مى کشند. با این تفاوت که آنها براى زنبور عسل و حشرات سودمند، سمیت کمترى دارند. این ترکیبات از نمک پتاسیم اسیدهاى چرب تهیه مى شود. جنبه منفى کاربرد آن حساسیت بعضى از گیاهان نسبت به این حشره کش ها هستند. لذا قبل از مصرف باید روى قسمت کوچکى از گیاه تست شوند.
•حشره کش هاى گیاهى
این ترکیبات شامل Pyrethrum، Rotenone، Sabadilla، Ryania، از گیاهان تهیه مى شوند. به عنوان مثال، پیرتروم را از گل هاى داودى و روتنون را از بقولات استخراج مى کنند. این ترکیبات در اثر نور، حرارت و یا آب به راحتى تجزیه شده و لذا قابلیت ماندگارى کمى در خاک و آب دارند. به مانند سایر حشره کش ها، کاربرد آنها مستلزم رعایت دقت و احتیاط کامل است.
جنبه منفى کاربرد این ترکیبات، سمیت آنها براى ماهى ها است و لذا اطراف ایستگاه پرورش ماهى و در نزدیکى کانال هاى آب نباید مصرف شود.
•حشره کش هاى بیولوژیک
متداول ترین روش بیولوژیک کنترل آفات استفاده از باکترى Bacillus thuringiensis) B.t) است. این باکترى ها لارو بسیارى از حشرات را با مکانیسم تخریب دستگاه گوارش از بین مى برد. (t.B) به فرم هاى گرد یا مایع در بازارهاى جهانى به فروش مى رسد که یک سویه جدید از این باکترى (t B.san Diego) علیه سوسک کلرادوى سیب زمینى استفاده مى شود.
همچنین اسپورهاى شیرى Bacillus popillus علیه سوسک ژاپنى بسیار موثر است. این باکترى بعد از یک بار استقرار در خاک مى تواند تا بیست سال جمعیت این سوسک را کنترل کند.
• بیمارى هاى گیاهى پیشگیرى و کنترل
برق زدگى، زنگ، پژمردگى فوزاریومى، پوسیدگى بوتریستیمى، سیاهک لکه سیاه، اینها اسامى شومى هستند که ما به بیمارى هاى گیاهى مى دهیم. مواجهه با این اسامى بسیار ناگوار است. این اسامى در واقع اثرات بیمارى هستند که بیمارى به نام این اثرات نامیده مى شود. بیمارى هاى گیاهى اغلب ناگهانى ظاهر مى شوند و این قدرت را دارند که ظرف چند روز گیاه را ضعیف کرده و یا کاملاً از بین ببرند
بیمارى هاى گیاهى را عوامل مختلفى مثل قارچ ها، باکترى ها و ویروس ها و یا نماتدها به وجود مى آورند که این پاتوژن ها مى توانند خاکزاد بوده و یا از طریق هوا منتقل شوند و یا شاید از درون بذرها سرچشمه بگیرند. حشرات نیز مى توانند آنها را از گیاه بیمار به گیاه سالم منتقل کنند.
همانند مسئله آفات اولین قدمى که با مشاهده هرگونه علامت بیمارى باید برداشت شناختن و تشخیص نوع بیمارى و عامل ایجاد آن است.در مورد بیمارى ها نیز مانند آفات، عملیات زراعى مناسب اولین خط دفاعى در برابر آنهاست. کاشت گیاه در خاک سالم، به کار بردن کود مناسب، آبیارى به اندازه گیاهان و زدودن کف باغ یا مزرعه از بقایا، از این قبیل اقدامات است.
• توصیه هایى براى پیشگیرى از بیمارى هاى گیاهى
این راهکارها قبلاً در بخش آفات مطرح شده اند. اما به لحاظ اهمیت موضوع طرح دوباره آن ها این بار با تمرکز بر پیشگیرى از بیمارى ها مى تواند مفید باشد.
انتخاب ارقام مقاوم براى کشت، بسیارى از گونه هاى گیاهان زینتى و سبزیجات نسبت به بعضى بیمارى ها مانند شانکر، سفیدک و زنگ مقاوم سازى شده اند.
کاشت گیاهان با فاصله مناسب، از کاشت متراکم گیاهان در کنار هم باید اجتناب کرد. جریان کافى هوا بین گیاهانى که تنگ کاشته شده باشند، از ایجاد محیط مرطوب که مناسب رشد قارچ ها و دیگر عوامل بیمارى زا است جلوگیرى مى نمایند.
سطح رطوبت خاک همواره باید تحت کنترل باشد. تنظیم رطوبت مناسب در رشد سالم گیاه اهمیت دارد. هنگام آبیارى سعى کنید شاخ و برگ گیاهان همیشه خشک بمانند.سربرگ ها و شاخه هایى که احتمال مى دهید بیمار باشند باید از تنه درختان جدا کنید و آنها را معدوم نمایید.
گردش زراعى گزینه مهمى است. پاتوژن هاى گیاهى حتى بیشتر از حشرات مى توانند از یک فصل تا آخر فصل بعد در خاک بمانند. کاشت گیاهان مختلف در هر فصل بهترین پیشگیرى است.
رعایت بهداشت فردى در مورد کسانى که با گل و گیاه سروکار دارند بسیار مهم است. انسان ها ناخواسته ناقل عوامل بیمارى زا هستند. پاتوژن ها مى توانند به وسیله کفش ها، دست ها و لباس ها گسترش یابند. قبل و بعد از پرداختن به گل و گیاه باید دست ها را شست و از آلوده نبودن لباس ها به پاتوژن ها مطمئن شد.
ابزارهاى باغبانى نیز از عوامل گسترش پاتوژن ها و ایجاد اپیدمى هستند. خاک چسبیده به ابزارآلات مى تواند حامل انواع پاتوژن ها باشد. براى ضد عفونى این ابزارها مى توان از محلول ده درصد از یک مایع سفیدکننده (یک قسمت مایع سفیدکننده در نه قسمت آب) استفاده کرد.
گاهى اوقات علائمى در گیاهان مشاهده مى شود که در نظر اول بیمارى به نظر مى رسند اما در واقع به انواع استرس از جمله مسائل تغذیه اى مربوط مى شوند. PH نامناسب، کمبود ماکرو یا میکرو المنت ها در خاک و یا افزایش دما مى توانند علائم بیمارى در گیاه ایجاد کنند که البته این معضلات از جهتى بیمارى نیز محسوب مى شوند.
این مشکلات با برطرف شدن عامل استرس گیاه مثل اضافه کردن میکرو یا ماکرو المنت ها آهک، آهن و کمپوست در صورت لزوم و یا افزودن عناصر اصلاح کننده ساختار به خاک و یا تنظیم رطوبت برطرف خواهند شد. تغذیه از راه برگ براى برطرف کردن کمبود مواد غذایى بسیار موثر است.
تلاش براى کاهش مصرف سموم شیمیایى دفع آفات، وظیفه همه کسانى است که به نوعى با این مواد شیمیایى سرو کار دارند. براى حفظ محیط زیست و تعادل اکولوژیکى طبیعى راهى جز به کارگیرى استراتژ ى هاى بى خطر کنترل جمعیت آفات و امراض گیاهى وجود ندارد.
وقت آن است که بشر به این نتیجه برسد که به بهانه کنترل آفات و بیمارى ها نباید تعادل طبیعى اکوسیستم را بر هم بزند و لازم است در تصمیم گیرى هایمان به همه جنبه هاى زیستى طبیعت توجه کنیم. بشر باید بداند حشرات به عنوان عضو زنده در طبیعت حق حیات دارند، درست مانند سایر موجودات زنده. «تنگ چشمان نظر به میوه کنند، ما تماشاکنان بستانیم...»