سویا یا لوبیا روغنی
نام علمی: Glycine max
سویا یکی از گیاهان پرمصرف از نظر انسانی و صنعت میباشد که باعث اشتغال زایی و درامد برای کشور خواهد شد. این گیاه به سه دسته علوفه ای و روغنی و حبوبات قرار دارد که در شمال و جنوب و جنوب غرب کشور کشت آن رایج است.
کشورهای مهم تولید کننده سویا : برزیل ، آرژانتین ، آمریکا و چین میباشد .پتانسیل عملکرد سویا به بیش از 6 تن در میرسد که بیش از 5/2 تن در هکتار مطلوب بنظر میرسد.
استانهای مازندران و گیلان و گلستان مهمترین استانهای تولید کننده لوبیای روغنی ( سویا ) در ایران بشمار میآیند.
گیاهیست دیپلوئید 2n=40 و یکساله از تیره نخود Leguminosea که بصورت بوته ای استوار و نسبتا پر شاخ و برگ رشد میکند.میانگین ارتفاع بوته در بسیاری از ارقام و شرایط تولید از 60 تا 150 Cm متغیر است. سیکل رویشی تحت شرایط مختلف آب و هوایی طی 90 تا 145 روز به اتمام میرسد.
ریشه : سویا از یک ریشه اصلی و ریشه های فرعی تشکیل میشود و ریشه اصلی میتواند تا عمق 5/1 متر پایین برود ولی ریشه های فرعی به اعماق کمتری فرو میروند. باکتری تثبیت کننده ازت برای گیاه سویا Rizobium japonicum میباشد که تولید غده هایی بروی ریشه گیاه می کند. در این غده ها ، باکتری ها ازت هوا را جذب کرده و تبدیل به ماده آلی مینمایند و گیاه سویا از این غده ها ازت مورد استفاده خود را تامین میکند.
ساقه : سویا تولید یک ساقه اصلی استوار ، استوانه ای و اغلب کرکدار می کند که در ناحیه قاعده چوبی میباشد. از گره های پایین ساقه اصلی معمولا چهار تا هفت شاخه جانبی قوی منشعب می گردد. در سویا کمتر ورس اتفاق می افتد البته اگر تراکم زیاد و رطوبت و نیتروژن در خاک فراوان باشد ، ساقه ظریفی تولید شده که باعث خوابیدگی یا همان ورس میشود.
برگ : برگ سویا از سه برگچه نسبتا پهن و بیضی شکل و کرکدار تشکیل شده که برگ سویا معمولا برنگ های سبز تیره ، سبز و سبز نزدیک به زرد دیده میشوند و طول برگچه ها به 4 تا 20 Cm میرسد و عرض برگچه ها نیز 3 تا 10 Cm میرسد.
گل : گلهای سویا کوچک و بطول 6 تا 7 mm برنگ سفید یا بنفش کمرنگ می باشد و گلها در محل اتصال شاخه های فرعی به ساقه اصلی تشکیل میشوند و از این محل ، گلها به شکل خوشه ای ظاهر میگردند. در هر خوشه تقریبا 13 تا 16 گل مشاهده میشود. ساختمان گل در سویا مثل سایر گیاهان خانواده پروانه آسا از 5 کاسبرگ کرکدار ، 5 گلبرگ ( شامل دو ناو ، دو بال و یک درفش) ، ده پرچم ( 9 پرچم بهم پیوسته و یک پرچم جدا) و مادگی تک برچه ای تشکیل گردیده است.
در ارقام رشد محدود گروه سویا ، گلها ابتدا در گره های فوقانی دارای برگ کامل ( معمولا گره های فوقانی 9 یا 10 ) به ظهور رسیده و گلدهی بطرف پایین و بالا ادامه میآبد و گلدهی در ارقام رشد نامحدود ، از گره های پایین بوته آغاز گردیده و بطرف بالا پیش میرود. طول مدت گل دادن بطور معمول 3 تا 4 هفته به درازا میکشد که بعضا به 6 هفته هم میرسد.
گلهای سویا خودگشن و پس از بارور شدن ، تبدیل به غلاف و دانه میگردند. تعداد زیادی از گلهای گیاه سویا که تولید میشوند میریزند و مقداری تبدیل به غلاف و دانه میشوند. بعد از 10 تا 14 روز از شروع گل دادن ، غلافها پدیدار می گردند که در شرایط طبیعی سرعت غلاف بندی معادل سرعت گل کردن است. بزرگ شدن دانه در ابتدا نا محسوس میباشد ولی پس از متوقف شدن گلدهی ، سرعت آن زیاد میشود ومواد غذایی در مدت 30 تا 40 روز در دانه ذخیره می گردد.
سویا گیاهیست روز کوتاه و حساس به سرما و خشکی . در غلافها 2 تا 5 عدد دانه و اکثرا 3 دانه وجود دارد که غلافها چند روز پس از رسیدن کامل دانه ها ، باز شده و دانها بیرون میریزند در نتیجه باید قبل ازبازشدن غلافها و ریزش دانها برداشت شود.
دانه سویا کم وبیش بیضی شکل که برنگ مختلف زرد ، سبز ، قهوه ای و سیاهرنگ هستند. وزن هزاردانه سویا ممکن است از 140 تا 150 گرم متغیر باشد. مقدار روغن در سویا از 16 تا 24 درصد و در ارقام علوفه ای در حدود 12 درصد کاهش می یابد و پروتئین آن در حدود 30 تا 42 درصد بسته به نوع سویا و شرایط کشت تغیر میکند.سویا حساس بطول روز میباشد.
سازگاری : مناسب برای مناطق معتدل و مرطوب و گیاهیست روز کوتاه ولی ارقامی تولید شده که بی تفاوت بطور روز میباشند. سویا به حرارت کمتر از 10 درجه حساس بوده و برای رشد مناسب نیست و حرارت بیش از 35 تا 38 درجه ممکن است به سویا صدمه وارد سازد.
خاک مناسب : بهترین نوع خاک شنی رسی ( لومی ) میباشد.
ارقام : ارقام اصلاح شده سویا را از لحاظ تیپ رشدی در گروه رشد محدود و رشد نامحدود قرار میدهند که گروههای 00 تا IV در تیپ رشد نامحدود و گروههای V تا VIII در تیپ رشد محدود قرار دارند.
ارقامی مانند چیپوا ، لیندارین ، هاراسوی ، امسوی ، استیل و هارکور جزو گروه 2 و 3 میباشند.
گروههای زودرس : کلارک 63 ، کالاند ، ویلیامز ، بونوس ، وین ، هابیت جزو گروه 4 میباشند.
دیررس : هیل – خیلی زودرس مانند فورست و هود و دیویس جزو گروه 6 می باشند.
تناوب : سویا و گندم و جو --- سویا و ذرت و سویا و گندم --- یونجه ( 4 تا 5 سال) و ذرت و سویا و گندم و آیش.
تهیه زمین : پس از برداشت محصول قبل ، باید زمین را در حالن گاورو قرار داده و شخم عمیق یا نیمه عمیق زد و سپس در طول زمستان برای مبارزه با علفهای هرز ، زمین را سه یا چهار بار چنگک زد .در اواخر زمستان و اوایل بهار زمین را شخم سطحی زده و سه بار دیسک عمود بر هم زده تا کلوخه ها نرم شوند و ماله میکشند تا خاک یکدست شود و برای بذرکاری آماده شود و سپس کود را به زمین اضافه میکنند که سویا در طول زندگی خود از صفر تا 120 کیلوگرم ازت نیاز دارد و 45 تا 90 کیلوگرم اکسید فسفر و اگر کمبود پتاس در خاک وجود دارد به ان داده شود که تا حدود 50 کیلو در هکتار اکسید پتاس نیاز میباشد. علفکشها باید 6 هفته قبل کاشت بذر بمصرف برسند که عبارتند از ترفلان ، سونالان که تا عمق 5 تا 10 Cm در خاک میتوان مخلوط کرد.
زمان کاشت : موقع کاشت در کشت بهاره وقتیست که درجه حرارت خاک به 10 الی 15 سانتیگراد برسد و حرارت مطلوب 30 درجه میباشد. سویا به سله خاک حساس بوده چون اپی ژیل بوده و نیروی زیادی نیاز دارد تا سر از خاک خارج کند.
انتخاب بذر : به آسیب دیدگی مکانیکی حساس است و برای ضدعفونی بذور از قارچ کش و آفت کش استفاده میشود مثل کاپتان و تیرام و کاربوکسین. بذور باید قوه نامیه و خلوص بالایی داشته باشند. میزان بذر مصرفی در شرایط متفاوت از 50 تا 200 کیلوگرم می باشد.
روش کاشت : فاصله ردیف 40 تا 80 Cm . تعداد 10 تا 30 بذر در هر متر طولی و تراکم بوته 300 تا 500 هزار بوته در هکتار مناسب است. هرچه رقم زودرس تر باشد تراکم بوته بالاتر مطلوب خواهد بود. عمق کاشت 3 ال 5 Cm و به بافت خاک بستگی دارد.
آفات : پروانه دانه خوار ، مبارزه با این آفت از راه شخم پاییزه و تناوب و سموم شیمیایی مثل گوزاتیون و دیپترکس + شب پره زمستانی و کرم طوقه بر و کرم برگ خوار کارادرینا و .. .
بیماری : سفیدک داخلی سویا ، لکه ارغوانی سویا ، موزائیک سویا . اما بیماری بوته میری لوبیا روغنی ، خسارات قابل توجهی را وارد نموده و باعث پایین آمدن عملکرد شده است. عامل این بیماری قارچی به نام Shizo ctonia solani که ساپروفیت اختیاری است.
آبیاری : سویا در طول فصل رشد خود بطور متوسط به 50 Cm آب احتیاج دارد. معمولا هر 10 الی 20 روز یکبار آبیاری با توجه به گرما و فصل نمو گیاهی کافی خواهد بود. آبیاری زیاد در اوایل بهار ، موقعی که گیاه کوچک است موجب تقلیل عملکرد میشود. بهترین طریقه آبیاری سویا طریقه نشتی است و در این طریقه بهتر است بذر سویا را روی پشته بکارند تا آب روی آنرا نگیرد، درنتیجه از سله بستن و خفه شدن گیاه جلوگیری میگردد.
وجین : تا موقعی که بوته ها کوچک میباشند بایستی از رقابت علفهای هرز جلوگیری نموده و آنها را وجین کرد.
مبارزه شیمیایی با علفهای هرز : علفکش قبل جوانه زدن بذر مثل آفالن ، لاسو ، سنکور ، مالوران .
علفکشهای بعد از سبز شدن مثل بازارگران که اگر به مقع و بمقدار لازم بکار رود به سویا آسیبی نمیرساند.
علفهای هرز مثل توق و گاوپنبه و تاتوره و اویارسلام.
مبارزه مکانیکی با علفهای هرز : در مزارع کوچک بصورت دستی و با فوکا میتوان وجین و سله شکنی نمود ولی در مزارع برزگ از دستگاههای وجین و سله شکنی استفاده می کنند. اولین وجین مکانیزه را میتوان با چنگک گردان یا دندانه سبک انگشتی تا قبل از سبز شدن و دومین وجین را 4 تا 5 روز بعد با همین وسیله انجام داد. پس از آن فقط بین ردیفها را میتوان کولتیواتور زد.
برداشت : برداشت سویا هنگامی انجام میشود که نیام ها زرد وبرگها خشکیده و یا قبل از ریخته شدن برگها میباشد چون خطر شکوفایی نیامها و ریزش دانه در این گیاه وجود دارد .
در این مرحله تقریبا دانه ها رسیده اند و شکوفایی نیامها حداقل است. برای برداشت میتوان از کمباین غلات استفاده نمود. استفاده موثر از کمباین مستلزم ارقامیست که دارای ارتفاع متوسط تا بلند، تعداد شاخه های جانبی در آنها محدود و پایینترین نیامها از سطح خاک بالا باشد. خرمنکوبی دانه ها با داشتن 5% رطوبت یا کمتر امکانپذیر است اما ذخیره دراز مدت دانه به 12% یا کمتر نیاز دارد.